Στη δεκαετία του 1920 ο Αυστριακός φιλόσοφος Λούντβιχ Βιτγκενστάιν σχεδίασε και έχτισε ένα σπίτι στη Βιέννη για την αδελφή του. Είχε μεγάλες φιλοδοξίες για το εγχείρημα και απεριόριστα οικονομικά μέσα (η οικογένειά του ήταν μία από τις πλουσιότερες της Βιέννης), αλλά όταν τελείωσε το κτίριο το βρήκε βαρύ και άκομψο.
Νέα εικόνα του Διαφωτισμού
Η κύρια σκέψη που διατρέχει σαν ενοποιητικό νήμα το βιβλίο του Richard Sennett, Τhe Crafstman, που εκδόθηκε πρόσφατα (Yale University Press, 326 σελ., 27,50 δολάρια), είναι ότι «το πράττειν εστί φιλοσοφείν» ή, απλούστερα, η πράξη είναι σκέψη. Επ’ αυτού, η περίπτωση του Βιτγκενστάιν και η εμπειρία του ως μηχανικού και αρχιτέκτονα είναι πολύ χαρακτηριστική και εύγλωττη έστω και αν το αποτέλεσμα, εξαιτίας της τελειομανίας του και της έμφυτης απαισιοδοξίας του, υπήρξε, για εκείνον, απογοητευτικό. Για τον συγγραφέα τα μαθήματα που πήρε ο Βιτγκενστάιν ως φιλόσοφος, από το χτίσιμο του σπιτιού, επηρέασαν βαθιά και τη σκέψη του. Σε αυτή την εμπειρία ορίζεται η στροφή που παρατηρείται στη φιλοσοφία του, που, από το σημείο αυτό, εγκαταλείπει την αυστηρή λογική και στρέφεται προς πιο παιγνιώδεις μορφές λόγου, στην κοινή λαλιά, το παράδοξο και τις παραβολές.
Τούτο, όπως γράφει ο Λιούις Χάιντ στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», είναι βαρύς ισχυρισμός, όταν αναφέρεται σε ένα γνωστικό πεδίο όπως η φιλοσοφία και μάλιστα στη φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν. Αλλά τίθεται και αναπτύσσεται πειστικά μέσα στον ορίζοντά του τον πνευματικό. Αυτό που κάνει ο συγγραφέας είναι να συγκεντρώσει, πρώτα απ’ όλα, όλες τις περιπτώσεις εκείνες από την ιστορία, που καταδείχνουν ακριβώς πώς τα έργα των χεριών συνδέονται με εκείνα του μυαλού. Και ακόμη, μέσα από την ανάπτυξη της ιδέας αυτής ότι η σκέψη σχετίζεται άμεσα με τη χειρωναξία, με την έννοια της τέχνης των χεριών, την τεχνική. Ετσι ο Σένετ φθάνει σε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες συλλήψεις του, στον ανασχεδιασμό της εικόνας του Διαφωτισμού, με μέσα όχι τις ιδέες του αλλά τον τρόπο δουλειάς των τεχνιτών.
«Το χέρι είναι το παράθυρο στο μυαλό», έχει γράψει ο Ιμάνουελ Καντ και ο συγγραφέας προσθέτει ότι από το παράθυρο αυτό δεν μπορούμε να περάσουμε αν πρώτα δεν έχουμε ενδελεχώς μελετήσει το χέρι. Για τον Σένετ, το εμβληματικό έργο του Διαφωτισμού είναι η «Εγκυκλοπαίδεια ή το Λεξικό Τεχνών και Τεχνικών», του Ντιντερό. Το μέγα αυτό έργο, στους 35 τόμους του, λέει στους αναγνώστες του πώς να φυλάνε τις μέλισσες, να κάνουν μηλόκρασο ή να φτιάχνουν ξύλινα παπούτσια, να χρησιμοποιούν τον καπνό, να χτίζουν υδρόμυλους, να αλέθουν το σιτάρι, να φτιάχνουν χαρτί. Ο Διαφωτισμός του Ντιντερό προέρχεται από τη σχέση του τεχνίτη με τις δουλειές των χεριών του. Ο υλικός κόσμος κι εμείς είμαστε σε διαρκή συνδιαλλαγή, όταν προσπαθούσε να υπερβούμε την αντίστασή του, την αμφισημία του, να προβλέψουμε τις αλλαγές που υφίσταται η ύλη μέσα στο φυσικό κύκλο. Οι φωτισμένοι είναι εκείνοι που μπορούν να στήσουν ένα τέτοιο διάλογο με τη Φύση και κατά συνέπεια να αναπτύξουν τις δεξιότητες των χεριών.
Οι τεχνίτες, ως σύμβολα του Διαφωτισμού, είναι μέρος του ίδιου του διαλόγου που ο συγγραφέας τελεί φανταστικά με μια από τους δασκάλους του, τη φιλόσοφο Χάνα Αρέντ η οποία διέκρινε μεταξύ του κόσμου των ζωικών αναγκών και του ανώτερου κόσμου της τέχνης, της πολιτικής, της φιλοσοφίας. Για τον Σένετ, η διάκριση αυτή είναι απολύτως λαθεμένη φιλοσοφικά και με σοβαρές πολιτικές και ηθικές επιπτώσεις. Δεν είναι μόνο ότι υποβιβάζει αυτούς που ζουν από την εργασία των χεριών τους, αλλά και το ότι δεν κατανοεί ένα από τα θεμέλια του καλού πολίτη και κατά συνέπεια δεν μπορεί να οραματισθεί τη δημοκρατία εκείνη όπου η διακυβέρνηση ανήκει σε όλους και όχι σε μια ελίτ.
Γιατί παραδοχή του συγγραφέα είναι ότι σχεδόν όλοι μπορούν να είναι καλοί τεχνίτες και αυτού του είδους η δουλειά μαθαίνει τους ανθρώπους πώς να αυτοκυβερνώνται και επομένως πώς να είναι καλοί πολίτες.
Αυτά τα πρόσωπα, τεχνίτες και καλοί πολίτες, τι είναι που έχουν μάθει και γνωρίζουν προς κοινό όφελος; Γνωρίζουν τη διαμεσολάβηση μεταξύ αυτονομίας και κύρους (όπως στο εργοστάσιο), πώς να εργάζονται όχι εναντίον των δυνάμεων που τους αντιστέκονται, αλλά μαζί με αυτές (όπως εκείνοι που έσκαψαν τις σήραγγες κάτω από τον Τάμεση), πώς να χρησιμοποιούν την ελάχιστη δύναμη για να φέρουν εις πέρας ένα έργο (όπως οι μάγειροι στα εστιατόρια όταν κόβουν τα λαχανικά), πώς να έρχονται σε επαφή με ανθρωπιστικά πράγματα μέσω της συμ-παθητικής φαντασίας (όπως ο υαλουργός, που έχει γνώση της μορφής που θα πάρει το γυαλί). Και πάνω από όλα, γνωρίζουν την αξία του παιχνιδιού, γιατί στο παιχνίδι ανακαλύπτουμε «την απαρχή του διαλόγου που στήνει ο τεχνίτης με τα υλικά του, τον πηλό ή το γυαλί.
Ο μέσος χώρος
Η άποψη ότι οι πρακτικές ικανότητες υπάρχουν σχεδόν σε όλους, οδηγεί τον Σένετ σε σκέψεις περί της αληθινής αξίας των τεστ ευφυΐας, σύμφωνα με τα αποτελέσματα των οποίων ξεχωρίζουμε τους προικισμένους με ευφυΐα και τους απροίκιστους, απλούστερα τους έξυπνους και τους βλάκες, εκείνους δηλ. που θα πάνε στα πανεπιστήμια και τους άλλους που θα γίνουν μπακάληδες. Για τον συγγραφέα αυτή η στάση αγνοεί τον μέσο χώρο», εκεί δηλαδή που βρίσκονται οι περισσότεροι άνθρωποι.
[International Herald Tribune, Η Καθημερινή, 04/07/2008]
No comments:
Post a Comment