Γυναίκες συγγραφείς για τον Ρίτσο

• ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΑΛΟΥΡΔΟΥ* Η ΑΥΓΗ: 27/12/2009

(Θέλοντας να απεγκλωβιστώ από την τετριμμένη αναφορά ενός επετειακού αφιερώματος για τον εορτασμό του έτους Γιάννη Ρίτσου, αποπειράθηκα ένα στιγμιοτυπικό σεργιάνι, στη γυναικεία δοκιμιακή, κριτική και ποιητική εκδοτική ματιά. Έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται στα διάφορα κατά καιρούς βιβλία που κυκλοφόρησαν, τόσο για το ογκώδες -αδιάβαστο στο σύνολό του- και πολύπλευρο έργο του, όσο και τον αναμφισβήτητα μαρτυρικό και πολύπαθο βίο του.)

Αναγνωστικά, αν δεν λαθεύω, το σύνολο έργο του Ρίτσου απαντάται με αμφίσημες κριτικές συνδηλώσεις και αναλύσεις, καθ’ όλη την έκταση των διαφόρων ερμηνειών του. Ίσως με μοναδική εξαίρεση τους 17 θεατρόμορφους δραματικούς μονολόγους που συναπαρτίζουν την μεγαλόπνοη σύνθεση της Τέταρτης Διάστασης. Όπως καθοριστικός και βεβαίως σημασιολογικός είναι ο διαδραματικός ρόλος της αριστερής ιδεολογίας μέσα στην καθόλα πολυσχιδή δημιουργία του, και ο προσωπικός του, ιδιαίτερος τρόπος πρόσληψης και διάδοσης των αξιών, των αρχών και των θεσφάτων της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Αν και εξακολουθεί να προκαλεί αναγνωστική και κριτική αμηχανία, η οικειοθελής του παραίτηση από τις καθημερινές μικροχαρές της ζωής και τις μικροελπίδες της, στο όνομα του κομμουνιστικού χρέους και κομματικού καθήκοντος, για μεγάλο χρονικό διάστημα του βίου του, ζώντας μάλιστα με επισφαλή υγεία. Στο όνομα του κοινωνικού αγώνα και της αγωνιστικής κομματικής προβολής, ο Ρίτσος θυσίασε εκούσια τη ζωή του, και αυτοπεριόρισε το καλλιτεχνικό του εύρος. Δεν αυτομόλησε ποτέ από τις αρχές που έθεσε ο ίδιος στον εαυτό του. Όπως μας αφήνει μια αφυγάδευτη πικρή γεύση -εκ των ιστορικών και πολιτικών υστέρων-το γεγονός, ότι αυτός, ο σπουδαίος λαϊκός βάρδος της κοινωνικής αλλαγής και δικαιοσύνης, εγκλώβισε ένα μεγάλο μέρος της ποιητικής του πνοής μέσα στο υμνητικό προπαγανδιστικό πλαίσιο μιας ορισμένης ιστορικής περιόδου. Σίγουρα, ιστορικά και πολιτικά, της πιο καταστροφικής για το αριστερό κίνημα, φιλοδοξώντας, με το ταλέντο του έργου του, να εξωραΐσει την πολιτική και ιδεολογική ασχήμια της σταλινικής περιόδου.

Το θέμα όμως της αποδοχής και πρόσληψης αυτής της περιόδου από τους αριστερούς καλλιτέχνες είναι ένα ακόμα ανοιχτό ερώτημα. Και είναι αναμφισβήτητο γεγονός, ότι, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον αριστερό διανοητή, η ελληνική εκδοχή του κομμουνιστικού κόμματος προσπορίστηκε, μέχρι ποιητικής αφυδάτωσης, το κατατεθέν κεφάλαιο της δημιουργίας του και αξιοποίησε, μέχρι ιδιοτελών εσχάτων, τους τόκους της ατομικής του ένταξης και δραστηριότητας. Ο Ρίτσος είναι ο προεξάρχων ιδεολογικός προπαγανδιστής, από όλη τη μεγάλη ομάδα των αριστερών διανοουμένων της γενιάς του, την περίοδο πριν και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ενώ άλλοι τόλμησαν και διαφοροποιήθηκαν επί τα βελτίω, και για το έργο τους και για το βίο τους, εκείνος έμεινε αταλάντευτος, μη εξαργυρώνοντας τους οραματικούς του σκοπούς. Και μόνο δραματικά και με αρκετή δόση νοσταλγίας στη μεταθανάτια συλλογή Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα βλέπουμε να ατενίζει τον κόσμο με κάποια θλίψη και ίσως μια κάποια ματαιότητα του εγχειρήματος, της πολύχρονης στράτευσής του. Αλλά ίσως αξίζει να πούμε, ότι ένα ποιητικό σύμπαν σαν και αυτό του Γιάννη Ρίτσου, χωρίς το ανεξέλεγκτο ιδεολογικό και πολιτικό του στίγμα, μπορεί να ήταν ένα Αμλετικό σύμπαν χωρίς το φάντασμά του.

Οι σύντομες αυτές σκέψεις ήρθαν στον νου μου καθώς ξαναδιάβασα το ευρείας δοκιμιακής τεχνογνωσίας και άκρως κατατοπιστικό σύγγραμμα της Αγγελικής Κώττη, Γιάννης Ρίτσος ένα σχεδίασμα βιογραφίας, από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σε δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση. Ένα εύληπτο και καλογραμμένο βιβλίο, που μαζί με εκείνα των άλλων θηλυκών ερμηνευτικών θεάσεων που αναφέρω παρακάτω, αποτελεί το ζωτικό μας σύνδεσμο στην κατανόηση του έργου του ποιητή και μας βοηθά να αντιληφθούμε τις εσωτερικές του ορισμένες φορές ανακολουθίες, τις πάμπολλες τεχνικές και υφολογικές επιχωματώσεις του, τις φοβερά κουραστικές επαναλήψεις του, να αναγνωρίσουμε καθαρότερα τόσο τα εξωτερικά όσο και εσωτερικά του κριτήρια, αλλά και να ιχνομυθίσουμε το αναμφισβήτητο ανθρωποκεντρικό κοσμοείδωλό του και τον αδιαφιλονίκητο πατριωτικό εθνοκεντρισμό του.

Η γυναικεία θεώρηση και ερμηνευτική του ποιητικού φαινομένου του Μονεμβασιώτη ποιητή έχει μακρά προϊστορία. Αρχίζει από την Αλεξάνδρα Αλαφούζου, η οποία στο αριστερών αντιλήψεων περιοδικό Νέοι Πρωτοπόροι τχ. 10/1934, μιλώντας για την έκδοση της συλλογής Τρακτέρ, με μια μηχανιστική αντίληψη για το τι είναι προλεταριακή λογοτεχνία και προβάλλοντας τις προσωπικές της θέσεις, σχολιάζει αρνητικά την παρουσία του, κάνοντάς του αφελείς υποδείξεις, μέσα από σκυθρωπά διανοητικά μοντέλα, ενός αριστερού προσκοπικού πατριωτισμού. Σίγουρα η πρώτη αυτή συντροφική ερασιτεχνική κριτική δεν είναι η μόνη αρνητική θέση για το έργο του, που δέχτηκε εντός και εκτός των τειχών του ιδεολογικού του περιβάλλοντος. Έκτοτε, αρκετές γυναικείες φωνές, παράλληλα με εκείνες των αντρών ομοτέχνων τους, ερασιτεχνικά ή επαγγελματικά σε διάφορα έντυπα, αφιερωματικούς τόμους, βιβλία, μίλησαν για τη δημιουργία του, ανέλυσαν την ποιητική του τεχνοτροπία, διαμερισματοποίησαν την άπλετη θεματολογία του, σχολίασαν τις πολιτικές του θέσεις, ακολούθησαν τον βηματισμό της ατομικής του πορείας, μελετώντας τις αυτοβιογραφικές του μαρτυρίες. Από τη Χρύσα Λαμπρινού-Προκοπάκη, που πρωτοασχολήθηκε σοβαρά και με ευσυνειδησία με το έργο του στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης τχ. 10/1964, με το αξιοπρόσεκτο κείμενο «Για την Τριλογία του Γιάννη Ρίτσου», εξετάζοντας και χωρίζοντας το έργο του σε περιόδους, ακολουθώντας μια ερευνητική σαφή μεθοδολογία την οποία ακολούθησε και στις επόμενες μελέτες της, έως την Γεωργία Λαδογιάννη και το κατατοπιστικό κείμενό της «Οι γειτονιές του κόσμου-η ποιητική του κοινωνικού οράματος» στο περιοδικό Θέματα Παιδείας τχ. 37-38/2009, που μιλά για την σύμπλευση της ποιητικής και της κοινωνικής συνείδησης. Από την οπτική της Έλλης Παππά, που γράφει για «Τα Συντροφικά τραγούδια, στις ρίζες του ποιητικού λόγου» στο περιοδικό Κομμουνιστική Επιθεώρηση τχ. 2/1982 και αλλού, έως τα διάφορα κείμενα της ποιήτριας και δοκιμιογράφου Έλενας Χουζούρη, στο περιοδικό Πάνθεον τχ. 674/1979, η λέξη τχ. 47/1985 και αλλού. Από την ακριβομίλητη και ακριβοθώρητη κριτικό και δοκιμιογράφο Νόρα Αναγνωστάκη, που σε σύντομη αναφορά της για τη συλλογή Χειρονομίες στο Χρονικό 1973, σημειώνει εύστοχα: «Χρόνια ροκανίζουν αρκετές γενιές την ποίηση του Ρίτσου και τρέφονται όσο δεν το φαντάζονται καλά...», έως την μάλλον λησμονημένη και χειραφετημένη Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, η οποία έχει γράψει αρκετά αξιόλογα κείμενα για τον ποιητή (δες ενδεικτικά περ. Τομές τχ. 4/1975. Από τις προσωπικές οφειλές της πεζογράφου Μάρως Δούκα σε κείμενά της (περιοδικό Αντί τχ. 23/1975, έως την δοκιμιακά λειτουργική φωνή της Σόνιας Ιλνίσκαγια, που του αφιερώνει αρκετές σελίδες στο γνωστό μελέτημά της Η μοίρα μιας γενιάς (Κέδρος 1976) αλλά και σε πολλά άλλα σκόρπια κείμενά της (δες αρκετά τεύχη του περιοδικού Θέματα λογοτεχνίας τχ. 3,10,22 και αλλού). Από την συγγραφέα Αγγελική Βόρνινγκ και τις κριτικές της στο περιοδικό Διαβάζω τχ. 48/1981, στο Αντί τχ. 280/1985, έως την ποιήτρια Αθηνά Παπαδάκη, που στην Αυγή, 27/10/1981, μιλά για το Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού και τις αναφορές στο έργο της Μέλπω Αξιώτη (Ποιήματα τόμος Στ') ως τις αναφορές της Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου για τον ελληνικό υπερρεαλισμό στο περιοδικό Ηριδανός τχ. 4/1976, και άλλων γυναικείων φωνών, η πορεία της θηλυκής ερευνητικής και αναλυτικής ματιάς για το έργο και την διαδρομή του ποιητή είναι μακρά, σταθερή, και εξακολουθητική και μετά το βιολογικό του τέλος.

Κρατώντας τις ισορροπίες του φύλου, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι από το 1957 στον τόμο τον καλοκαιρινό του περιοδικού Καινούργια Εποχή υπάρχει το υποδειγματικό και ενδιαφέρον κείμενο του Αλέξανδρου Αργυρίου, το οποίο κατά κάποιον τρόπο προσδιορίζει και το μελλοντικό ερευνητικό στίγμα των επόμενων μελετητών. Αρκετά αργότερα οι αυτοτελείς μελέτες των: Παντελή Πρεβελάκη 1981, Γιώργου Βελουδή 1984, Κώστα Τοπούζη 1979, Δημήτρη Κόκορη 2003, και άλλων. Και θα πρέπει να προσμετρηθούν και τα διάφορα αφιερώματα των περιοδικών, εφημερίδων, καθώς και εκείνα των εκδόσεων Διογένης 1975, Κέδρος 1984, του διεθνούς συνεδρίου Μουσείο Μπενάκη-Κέδρος 2008, και των Πρακτικών του 14ου Συμποσίου Ποίησης 1996, όπου οι γυναικείες θεωρήσεις έρχονται να συνοδοιπορήσουν με εκείνες των αντρών στην έρευνα και κατανόηση της Ρίτσιας δημιουργίας.

Το βιβλίο σταθμός και υποδειγματικής πληροφοριακής υποδομής, όσον αφορά την σύναξη κειμένων για τον ποιητή, είναι αυτό της Αικατερίνης Μακρυνικόλα, Βιβλιογραφία Γιάννη Ρίτσου 1924-1989 (έκδ. Σχολή Μωραΐτη 1993), που έρχεται να συμπληρώσει την προηγούμενη συνεργασία της ερευνήτριας με τον Γιώργο Π. Σαββίδη, Εργογραφία και Χρονολόγιο Εργογραφίας Γιάννη Ρίτσου, Κέδρος 1981. Ένα επαγγελματικής ευσυνειδησίας πόνημα με αναμφισβήτητο, αποτελεσματικό, κατορθωτό μεγαλόπνοο σχεδιασμό. Επιστεγαστικό, με ακρίβεια του πληθωρικού δημιουργικού όγκου του δημιουργού. Το οποίο με την ορθή συμμετρία των αναφορών του, την τεράστια λημματογραφική καταγραφή του, τον πολύπλευρο πλούτο των πηγών του, βοηθά να αναδυθεί ο ανεξερεύνητος και ανεξάντλητος θησαυρός των κειμένων για τον ποιητή, έως τον θάνατό του περίπου. Η ορθά οργανωμένη μεθοδολογία του, η άψογη πληρότητά του, η επιστημονική του εγκυρότητα, η φιλολογική του επάρκεια, η λημματική του σαφήνεια, το εύρος των πηγών του, η αναγνωρίσιμη οργάνωση του υλικού, όλα αυτά παράγουν έναν θαυμαστό μόχθο και ένα εργαλειακό μοντέλο για κάθε ερευνητή ή μελετητή του έργου του Ρίτσου.

Το δεύτερο βιβλίο το οποίο αποτελεί σημαντική βιωματική πηγή για τον βίο του ποιητή είναι αυτό της αδελφής του Λούλας Ρίτσου-Γλέζου, Τα παιδικά χρόνια του αδελφού μου, Κέδρος 1981, σε καταγραφή της αφήγησης και επιμέλεια Μιχάλη Δημητρίου. Το 133 σελίδων βιβλίο είχε πρωτοπαρουσιαστεί σε συνέχειες στην εφημερίδα Το Βήμα της Κυριακής το 1978. Τρία χρόνια μετά την απόπειρα βιογραφίας από τον Ζεραρ Πιερά, στις 4/3/1975 στην ίδια εφημερίδα. Το βιβλίο της αδελφής του μας είναι πολλαπλά πολύτιμο, γιατί φωτίζει εκ των έσω, με τον άδολο και συγκινησιακό τρόπο μιας γυναικείας απλής φύσης, τα κυριότερα και σημαντικότερα συμβάντα που σημάδεψαν τα δυο αδέλφια και την οικογένειά τους. Σκαλί σκαλί ανηφορίζουμε μαζί τους τον ηρωικό τους Γολγοθά, και με το λαγαρό ύφος της συγγραφέως και την οικεία σε εμάς καθημερινή της γλώσσα λειτουργούμε μαζί τους στις διάφορες στιγμές της ζωής τους. Διακρίνουμε τις αντίξοες ξόβεργες της Μοίρας και πώς αυτές μετατρέπονταν σε ποιητικό αποτέλεσμα. Στεκόμαστε αλληλέγγυοι απέναντι στην κομματική του στράτευση, που ίσως να επέχει ασύνειδα τον ρόλο της διαλυμένης οικογένειας και την χαμένη ασφάλειά της για την παιδική και εφηβική ψυχή του. Ο κομματικός συντροφικός ηρωισμός με λανθάνοντα τρόπο έχει αντικαταστήσει την χαμένη παιδική και εφηβική αθωότητα και τις δεκάδες επακόλουθες ψυχικές στερήσεις της. Και μπορεί να είναι δόκιμη η θέση ότι στην κατεστραμμένη αυτή ελληνική οικογένεια των αρχών του προηγούμενου αιώνα έχουμε μια ανάλογη περίπτωση της οικογένειας Καραμάζωφ, τηρουμένων των σχετικών αναλογιών φυσικά. Από το βιβλίο αυτό αντλούν όλοι οι μεταγενέστεροι μελετητές του ποιητή.

Είναι ακόμα αναγκαία η αναφορά σε δύο ακόμα βιβλία, που συμπληρώνουν την προσωπική εικόνα του ποιητή και ξεκαθαρίζουν τα κενά της προσωπικής του πορείας. Αυτό του ίδιου του ποιητή Γλυκειά μου Λούλα σε επιμέλεια Δέσποινας Γλέζου (Νέα Σύνορα 1997), όπου έχουμε την επιστολική γραφή του της περιόδου 1949-1952 και όπου ξεπροβάλει ο αδελφικός λυρισμός και η αισθησιακή φλόγα των συναισθημάτων των. Καθώς και του ίδιου πάλι, Τροχιές σε διασταύρωση, επιστολικά δελτάρια της εξορίας και γράμματα στην Καίτη Δρόσου και του Άρη Αλεξάνδρου (Άγρα 2008), σε επιμέλεια-εισαγωγή-σημειώσεις Λίζυς Τσιριμώκου. Όπου ο καλαίσθητος αυτός τόμος περιέχει ενσωματώνει τους τόπους εξορίας του ποιητή, τις συντροφικές στωικές συμβουλές του, τον παραινετικό του λόγο προς τους αγαπημένους φίλους, την ακοίμητη καρτερικότητά του, και διακρίνουμε για άλλη μια φορά την άοκνη εργατικότητά του. Το τρίτο βιβλίο, που με σοβαρή, σταθερή και διεισδυτική ματιά εξετάζει προβλήματα ερευνητικής προσέγγισης του έργου του, είναι αυτό της Χρύσας Προκοπάκη, Η πορεία προς τη Γκραγκάντα ή οι περιπέτειες του οράματος, Κέδρος 1981. Η ανιχνευτική αυτή μελέτη θα πρέπει να συνεξεταστεί με τις άλλες χρήσιμες και καίριες μελέτες της δοκιμιογράφου, τις οποίες έχει δημοσιεύσει κατά καιρούς σε διάφορα έντυπα (δες Θεατρικά Τετράδια, τχ. 2/1980, περιοδικό Συνέχεια τχ. 1/1973 και αλλού). Θα πρέπει ακόμα να επισημανθεί και η άρτια ποιητική της ανθολόγηση και επιμέλεια στην Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, Κέδρος 2000. Ένα τιτάνιο έργο υψηλής καθαρότητας ποιητικής επιλογής, όπου με περισσή φροντίδα και αγάπη η Προκοπάκη κορφολογεί τους πιο εύχυμους ανθούς της ποιητικής αλτάνας του Ρίτσου.

Και είναι εύστοχη η παρατήρησή της όταν αναφέρει ότι «Αν κάποιος θα 'θελε να διαβάσει την Ιστορία του αιώνα, θα την έβρισκε ακέραια στην ποίηση του Ρίτσου». Τα μελετήματα της Προκοπάκη τα διακρίνει πάντα όχι μόνο το στοχαστικό βάθος της σκέψης της αλλά και ο απέραντος σεβασμός που τρέφει για τον ποιητή. Η συγγραφέας προσηλωμένη με πάθος στο στόχο της μας μιλά για τις σημαντικές ταλαντώσεις που βλέπουμε στο έργο του Ρίτσου. Ο λόγος της φωτίζει τους σε τακτά και συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα της ιστορίας κεντρικούς σημειακούς πυρήνες της ποιητικής του αναφοράς. Μας υποδείχνει τους νοηματικούς του κροσσούς συμβολής της εικονογραφικής του περιγραφής. Μας προσφέρει, με τον πυκνό αλλά όχι δυσνόητο στοχασμό της, ό,τι πιο ουσιαστικό και καίριο υπάρχει μέσα στο έργο που εξετάζει. Μας δίνει το καθρέφτισμα της ψυχής του ποιητή μέσα από τις διαδοχικές του ποιητικές αναβασίες. Ορισμένες φορές, ο δικός της λόγος γίνεται η συνείδηση της φωνής του ίδιου του ποιητή και της ποιότητάς του. Οτιδήποτε ίσως λιγοστεύει η ποιητική του απεραντολογία έρχεται να το καλύψει ο ερμηνευτικός της λόγος.

Το τέταρτο βιβλίο που κυκλοφορεί είναι αυτό της Σοφίας Μπαρδάνη-Σημαντή, Δοκιμές στην Τέταρτη Διάσταση, Γρηγόρης 2004. Η εκπαιδευτικός ασχολείται με τρία από τα δεκαεπτά έργα της σύνθεσης. Και σίγουρα δεν ακολουθεί τις εύστοχες και νοηματικά προϋποθετικές ράγες του Βαγγέλη Κάσσου, στη δική του μελέτη, Η Τέταρτη Διάσταση (μια ανάγνωση), Σμίλη 1991. Το πέμπτο βιβλίο είναι αυτό της συντρόφου του Βασίλη Ρώτα και συγγραφέως Βούλας Δαμιανάκου, Τιμιότατο να 'σαι έλληνας, νάσαι Γιάννης Ρίτσος, (Επικαιρότητα 1991). Επικαιρικά αδιάφορα κειμενάκια με αφορμή το θάνατό του από την προσωπική της σκοπιά. Η ποιήτρια Φαίδρα Ζαμπαθά Παγουλάτου, το 1992, μας προσφέρει το έκτο βιβλίο. Είναι μια μακρόσυρτη ποιητική σύνθεση 38 σελίδων, με τον τίτλο Εις μνήμη Γιάννη Ρίτσου. Ο προσωπικός και νοσταλγικός τόνος της ποιήτριας κυριαρχεί στη σύνθεση. Με τον ιδιαίτερο συναισθηματικό της λόγο εκφράζει τις ατομικές της σκέψεις για την γνωριμία της μαζί του και με το έργο του. Η ιδεολογική συντροφική της ζεστασιά καλύπτει την ποιητική κατάθεση. Είναι νομίζω η πρώτη ποιητική εκδοτική κατάθεση για τον ποιητή.

Το 2002 κυκλοφορεί το έβδομο αυτόνομο γυναικείο μελέτημα για τον ποιητή. Η δίγλωσση εργασία της Άμυ Μιμς, Ο Ρίτσος του Εικονοστασίου, όπου μέσα από τα 27 ψηφιδωτά κεφάλαιά της ψηφίδα την ψηφίδα παρουσιάζεται πίσω από κάθε προσωπείο και εικόνα του έργου του Ρίτσου το καθαρό πολιτικό στίγμα του λόγου του, σε όλο το τεχνοτροπικό του εύρος. Μια μελέτη που απευθύνεται και σε αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό, με φροντίδα και επιμέλεια και στις δυο προσφερόμενες σε εμάς γλωσσικές εκδοχές της. Το όγδοο βιβλίο που εξετάζουμε ανήκει στη γνωστή ποιήτρια, δοκιμιογράφο και πολιτικό Ρούλα Κακλαμανάκη, η οποία ασχολείται συχνά και συστηματικά με το έργο του ποιητή. Και κατά καιρούς μας έχει προσφέρει αξιόλογες εργασίες, που φωτίζουν θεματικές του ενότητες. Το 1999 από τις εκδόσεις Πατάκη μας δίνει το Γιάννης Ρίτσος η ζωή και το έργο του. Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη, που σπονδυλώνουν την συνολική εικόνα του ποιητικού του κάδρου. Η Πειραιώτισσα μελετήτρια συνδέει τις διάφορες φάσεις του βίου του με εκείνες του έργου του. Και στέκεται σε σημαντικούς σταθμούς της ιδιαίτερης πορείας του. Το ιδεολογικό υπόβαθρο του ποιητικού του λόγου δίνεται μέσα από την καθαρή γυναικεία γραφή και το χαμηλό ύφος της γυναικείας φωνής της. Παρατηρεί τον κοινωνικό ψυχισμό του και τις αλλαγές του στην προσπάθειά του να μετατρέψει το ατομικό Είναι σε συλλογικό. Με τον τρόπο αυτό εκφράζει και την δική της συγγραφική συναντίληψη του κόσμου και της εποχής μας. Η επικαιρική πολιτική χροιά της γραφής της προς το τέλος της μελέτης ίσως υπερτερεί της γενικότερης ερευνητικής της κατάθεσης.

Τέλος, κυκλικά και συσσωρευτικά λειτουργώντας, επαναμνημονεύω το αφετηριακό βιβλίο αυτής της μελέτης που στάθηκε η εργασία της Αγγελικής Κώττη, Γιάννης Ρίτσος - ένα σχεδίασμα βιογραφίας, Ελληνικά Γράμματα 2009. Ένα πραγματικά εξαίρετο και σοφά οργανωμένο, άρτιο και κατατοπιστικότατο σχεδίασμα βιογραφίας, χωρισμένο σε έντεκα κεφάλαια, σταθμούς της προσωπικής πορείας του ποιητή, τα οποία φέρουν τον τίτλο τους από στίχους γνωστών ποιητικών του συνθέσεων. Η Κώττη επιστρατεύει όλες τις δυνάμεις της, με μεράκι και σεμνό πάθος, για να αναδείξει την ίδια την φωνή και παρουσία του ποιητή και όχι να την παρουσιάσει μέσα από την δική της. Στέκεται με σεμνότητα απέναντι στα γεγονότα που τον σημάδεψαν. Κρατά διακριτική στάση σε στιγμές που έπρεπε να πάρει ο ποιητής κρίσιμες αποφάσεις. Η ιδεολογική της συγγένεια δεν υπερκαλύπτει τον μεθοδολογικό της συγγραφικό οραματισμό. Η ταυτότητα του Ρίτσου ξεχωρίζει σε όλες τις κρίσιμες φάσεις της ζωής του, και η συγγένεια με το έργο του μας αποκαλύπτεται αβίαστα. Το άφθονο υλικό που εξετάζει η συγγραφέας πλημμυρίζει τους ζωικούς χυμούς του δικού της λόγου.

Η Κώττη, και πολύ σωστά, ούτε αγιοποιεί ούτε απομυθοποιεί τον Γιάννη Ρίτσο και το έργο του. Συνβηματίζει μαζί του με σεμνότητα και διακριτική παρατηρητικότητα. Ο φωτισμός της ζωής του δεν είναι μια προβολή των ατομικών της επιθυμιών για τη ζωή και το έργο του, αλλά η αλήθεια της ιστορικής πορείας ενός πραγματικά ηρωικού ανθρώπου. Οργανώνοντας το κυρίαρχο ερμηνευτικό μοντέλο με το οποίο η Κώττη σκιαγραφεί το βίο του Ρίτσου, συνειδητοποιούμε τον ορθό τρόπο με τον οποίο οφείλουμε να προβάλουμε τις ιδιαίτερες στιγμές ενός δημιουργού. Μας φανερώνει μια αλήθεια τόσο σημαντική όσο η ίδια η ανάγνωση του έργου, που είναι η προσαρμογή του δικού μας βλέμματος στην θέληση του ίδιου του ποιητή και όχι η εκβιαστική του αναθεώρηση. Μια προϋπόθεση και αναγκαία και ικανή. Κάτι που με τη μελέτη της μας το διδάσκει η Αγγελική Κώττη.

*Ο Γιώργος Μπαλούρδος είναι συγγραφέας