Ν. Σκαλκώτας, το παράδοξο «αίνιγμα»

• Εξήντα χρόνια από τον θάνατό του

ΕΠΕΤΕΙΟΣ. Παραμένει ένας μεγάλος άγνωστος ο Νίκος Σκαλκώτας. Εξήντα χρόνια μετά το θάνατό του, ο μεγάλος αυτός μουσουργός διατηρεί σχεδόν ακέραιο το αίνιγμά του. Με την περίπτωσή του έχει ασχοληθεί σε βάθος ο μαέστρος και συνθέτης Νίκος Χριστοδούλου, ο οποίος έχει δισκογραφήσει το μεγαλύτερο μέρος του συμφωνικού έργου του Σκαλκώτα με τη συνεργασία σημαντικών ευρωπαϊκών ορχηστρών (BBC Symphony Orchestra), ενώ τον περασμένο Οκτώβριο και Νοέμβριο έδωσε τρεις σχετικές διαλέξεις στο Ιδρυμα Θεοχαράκη, στις οποίες αναφέρθηκε στο λεγόμενο «αίνιγμα Σκαλκώτα». Οπως λέει, «οι περισσότεροι γνωρίζουμε τους περίφημους “Τριάντα έξι Ελληνικούς Χορούς” του. Μόνο που, στην ουσία, ξέρουμε τον “Ηπειρώτικο” και τον “Κλέφτικο” διότι είναι χιλιοπαιγμένοι. Επί χούντας, θυμάμαι, πηγαίναμε στο σινεμά και όταν άρχιζαν τα Επίκαιρα, έπαιζαν τους 2-3 πιο γνωστούς χορούς του. Μετά, κάποιοι από αυτούς έγιναν σήμα στο κόμμα του Δημήτρη Αβραμόπουλου, το υιοθέτησε ως μουσικό σήμα το κανάλι της Βουλής κτλ. Οι “Χοροί” του Σκαλκώτα είναι με διαφορά το πιο γνωστό έργο της ελληνικής μουσικής. Στην ουσία, όμως, μας είναι σχεδόν τελείως άγνωστο».

Πώς εξηγείται αυτό το παράδοξο; «Πέντε είναι οι λόγοι που συμβαίνει αυτό: Ο πρώτος είναι ότι η πρώτη φορά που το έργο αυτό παίχτηκε δημοσίως στην ολότητά του ήταν εξήντα ένα ολόκληρα χρόνια αφότου γράφτηκαν, συγκεκριμένα από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών με μαέστρο τον Βύρωνα Φιδετζή. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αποτελεί ένα “κειμενολογικό” αίνιγμα. Στην πραγματικότητα, οι “Χοροί” είναι 56, όχι 36. Κι αυτό, διότι οι είκοσι από αυτούς σώζονται σε δύο εκδοχές. Βλέπετε, είναι το μοναδικό έργο που ο συνθέτης αναθεώρησε – αλλά και αυτή του η εργασία έμεινε στη μέση εξαιτίας του πρόωρου θανάτου του».

Σχέση με το δημοτικό

Σύμφωνα πάντα με τον Ν. Χριστοδούλου, οι αναθεωρήσεις αυτές ποίκιλαν: ήταν από ασήμαντες έως και ριζικές – και η αλήθεια είναι ότι δεν δικαιώνουν πάντα τις επιλογές του. Συνεπώς, δεν ξέρεις πάντα ποια εκδοχή να ακολουθήσεις.

«Ο τρίτος λόγος είναι ότι σε αντίθεση με παρόμοια έργα των Μπραμς, Ντβόρζακ, Μπάρτοκ, Ενέσκου κ. ά., οι “Χοροί” του Σκαλκώτα δεν έχουν προηγούμενο: κάθε ένας από τους 36 αυτούς χορούς έχει τη δική του μορφολογική ταυτότητα. Αλλοτε ο πυρήνας του είναι κάποιο δημοτικό τραγούδι, άλλοτε όχι. Ο τέταρτος λόγος είναι η ίδια η σχέση αυτού του έργου με το δημοτικό τραγούδι. Μόνον οι 25 από τους χορούς σχετίζονται με τη μορφολογία του δημοτικού τραγουδιού, οι έντεκα είναι επινοήσεις του Σκαλκώτα. Αλλά ακόμα κι αυτοί που σχετίζονται, δεν ακολουθούν πάντα τον παραδοσιακό ρυθμό του δημοτικού. Ο πολύς κόσμος νομίζει ότι ο Σκαλκώτας απλώς παίζει με τα είδη, με τον τρόπο του δημοτικού τραγουδιού, αλλά δεν είναι ακριβώς έτσι. Τέλος, κι αυτό είναι το εξωφρενικό, οι 36 αυτοί “Χοροί” είναι στην ουσία ανέκδοτοι. Βεβαίως, έχουν εκδοθεί αλλά όχι από έναν συγκεκριμένο οίκο. Είναι σκορπισμένοι εδώ κι εκεί, σε κακέκτυπες, ελλιπείς εκδόσεις. Το χειρότερο, δε, είναι ότι όλο το αρχείο του ανήκει σε ιδιώτες, οι οποίοι το μονοπωλούν χωρίς όμως να φροντίζουν ανάλογα γι’ αυτό. Είναι μια πονεμένη ιστορία».

Εχοντας ως παράδειγμα το θεωρητικά πιο γνωστό έργο του Νίκου Σκαλκώτα, εξήντα ακριβώς χρόνια μετά το θάνατό του, βλέπουμε πώς πέρα από ένα αίνιγμα, ο Σκαλκώτας και η μουσική του χαρακτηρίζονται σχεδόν από ένα αστυνομικό σασπένς. Το κακό όμως είναι ο βαθμός στον οποίο δείχνουμε την άγνοιά μας απέναντι σε ένα έργο που στην Αμερική, ήδη από τη δεκαετία του ’50, εθεωρείτο από τα κορυφαία του εικοστού αιώνα.

«Στο εξωτερικό, ο Σκαλκώτας θεωρείται συνώνυμο της ελληνικής κλασικής μουσικής», σχολιάζει ο Ν. Χριστοδούλου. «Βλέπετε, την πλήρωσε διότι ακολούθησε μοναχική πορεία: δεν τάχθηκε ούτε με τους πειραματιστές της μουσικής αλλά ούτε και με την εθνοπατριωτική σχολή. Είναι στο χέρι μας, όμως, να τον ανακαλύψουμε».

• Του Ηλια Mαγκλινη, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 11/12/2009