Κορυφαίο έπος μιας μεταπρωτοπορίας

Το πρώτο μυθιστόρημα του πρόωρα χαμένου Ρομπέρτο Μπολάνιο, που ήδη έχει μετατραπεί σε συγγραφέα-μύθο

• Της Εφης Γιαννοπουλου, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 20/12/2009
  

• Ρομπερτο Μπολανιο: Οι άγριοι ντετέκτιβ, μτφρ. Κώστας Αθανασίου, εκδ. Καστανιώτη, σελ. 711

Από όλους τους συγγραφείς της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας που έπονται του περίφημου «μπουμ», κανείς ίσως δεν έχει αξιωθεί να μετατραπεί σε συγγραφέα-μύθο όσο ο Ρομπέρτο Μπολάνιο. Και οι λόγοι είναι πολλοί.

Πρώτα πρώτα η ίδια η ζωή του· σύντομη -πέθανε σε ηλικία 50 χρόνων-, αλλά και περιπετειώδης. Συγγραφέας αυτοδίδακτος, εκτός ακαδημαϊκού κόσμου και κυκλωμάτων, στρατευμένος πολιτικά, που δούλεψε νυχτοφύλακας, σερβιτόρος ή σκουπιδιάρης μέχρι να καταξιωθεί ως συγγραφέας, ο Μπολάνιο είναι ένας ρομαντικός της λογοτεχνίας. Κατόπιν, το γεγονός ότι πρόκειται για έναν συγγραφέα τον οποίο διεκδικούν τρεις ισπανόφωνες χώρες: από τη Χιλή της καταγωγής του μέχρι την Ισπανία, όπου πέρασε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του έως τον θάνατό του, περνώντας από το Μεξικό της εφηβείας και της νεότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι «Οι άγριοι ντετέκτιβ» θεωρούνται το σύγχρονο μεγάλο μεξικανικό μυθιστόρημα.

Τέλος, μη έχοντας ουδεμία σχέση με τον μαγικό ρεαλισμό -σήμα κατατεθέν της γενιάς του «μπουμ», παρόλο που δεν υπήρξε ούτε η μοναδική ούτε η κύρια λογοτεχνική του έκφραση- ο Μπολάνιο πρόσφερε διέξοδο σε συγγραφείς που ένιωθαν να τους συντρίβει η βαριά κληρονομιά του.

Αυτοβιογραφικό υλικό

Ποιητής αρχικά, ο Μπολάνιο στράφηκε σε μια φαινομενικά τουλάχιστον αυτοβιογραφική πεζογραφία, επεξεργαζόμενος ξανά και ξανά το υλικό της εμπειρίας για να δημιουργήσει σε σύντομες ή μεγαλύτερης έκτασης αφηγήσεις την κατακερματισμένη εποποιία της γενιάς του.

Αυτό το πέρασμά του από την ποίηση στην πεζογραφία μαρτυρούν «Οι άγριοι ντετέκτιβ», το πρώτο από τα μεγάλα μυθιστορήματά του (το δεύτερο είναι το μεταθανάτιο «2666»), που πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά σε πολύ καλή μετάφραση του Κώστα Αθανασίου.

Γιατί οι ήρωές του είναι ποιητές, ο ίδιος όμως αφηγούμενος την ιστορία τους καταθέτει ένα ογκώδες μυθιστόρημα. Ποιητές κατά τη δεκαετία του ’70 στην Πόλη του Μεξικού, μέλη του κινήματος του ενστικτορεαλισμού (λογοτεχνική μεταμφίεση των ινφραρεαλιστών, του ακτιβιστικού ποιητικού κινήματος που ίδρυσε ο ίδιος ο Μπολάνιο με τον Μάριο Σαντιάγο Παπασκιάρο· πρότυπα οι δυο τους για τους πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος, τον Αρτούρο Μπελάνο και τον Ουλίσες Λίμα), ποιητές μιας εποχής όπου οι αισθητικές αλλαγές των πρωτοποριών έχουν περάσει στα χέρια των μάνατζερ και της αγοράς, απαξιώνουν τις καθεστωτικές μορφές της μεξικανικής ποίησης και λογοτεχνίας, αρχής γενομένης από τον Οκτάβιο Πας, επιβιώνουν χάρη σε περιστασιακές δουλειές ή στο εμπόριο ναρκωτικών, συναναστρέφονται νεαρές πόρνες και αντιμετωπίζουν τον έρωτα άλλοτε ως αιτία προσωπικής καταστροφής και άλλοτε ως απολύτως φυσική, μηχανική σχεδόν λειτουργία.

Και όπως είναι φυσικό εφευρίσκουν τον πρόδρομό τους: τη Μεξικανή ποιήτρια της δεκαετίας του ’30 Σεσάρεα Τιναχέρο, εξαφανισμένη πλέον, τα ίχνη της οποίας αναζητούν οι δύο κεντρικοί ήρωες, σε ένα ταξίδι στη μεξικανική επαρχία, για να την βρουν τελικά, μια υπέρβαρη γυναίκα που μοιάζει με ελέφαντα (εδώ το πάχος αποτελεί μεταφορά), να γίνουν αιτία του θανάτου της και εντέλει να ξεφορτωθούν το πτώμα της.

Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε δύο μέρη, με το πρώτο να περιέχει μέσα του το δεύτερο και μεγαλύτερο σε έκταση. Αρχίζει και τελειώνει με το ημερολόγιο του φοιτητή και επίδοξου ποιητή Χουάν Γκαρσία Μαδέρο, νεοεισαχθέντος στον κύκλο των ενστικτορεαλιστών. Στην αρχή, αφηγείται τις πρώτες του περιπέτειες στους ποιητικούς κύκλους της Πόλης του Μεξικού, τη γνωριμία του με τον Μπελάνο και τον Λίμα και περιγράφει την παρακμή, τα αδιέξοδα, αλλά και τις αναζητήσεις της γενιάς του. Στο τέλος, ακολουθεί τους δύο πρωταγωνιστές σε ένα ταξίδι, αναζήτηση της Σεσάρεα Τιναχέρο, αλλά και φυγάδευση μιας νεαρής πόρνης κυνηγημένης από τον νταβατζή της.

Πολυπρισματική αφήγηση

Ενδιάμεσα, ο κορμός του μυθιστορήματος απλώνει σε 480 σελίδες μια πολυπρισματική αφήγηση, την ιστορία μιας εικοσαετίας (1976 - 1996) την οποία συνθέτουν πολυάριθμες φωνές - μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν εκείνα τα χρόνια στο Μεξικό, στη Βαρκελώνη, στο Παρίσι, στη Βιέννη, στην Ιερουσαλήμ, την Αγκόλα και αλλού. Ανθρωποι περιπλανώμενοι, εξόριστοι Λατινοαμερικανοί, δραπέτες για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς, αισθητικούς, υφαίνουν ο καθένας τη δική του σύντομη αφήγηση.

Δεν θα μπορούσε να μας διαφύγει η ομηρική καταγωγή των «Αγριων ντετέκτιβ»: με Οδυσσέα τον έναν από τους δύο πρωταγωνιστές του, τον Ουλίσες Λίμα, και Τηλέμαχο τον νεαρό Γκαρσία Μαδέρο, με τις δίχως τέλος περιπλανήσεις των ηρώων του σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, με τους δεκάδες δευτερεύοντες ήρωές τους που στιγμιαία γίνονται πρωταγωνιστές της δικής τους ιστορίας, ο Μπολάνιο, ενώνοντας λογοτεχνία, πολιτική και ζωή, γράφει το έπος των μεταπρωτοποριών, μια saga της εξορίας, της παρακμής και της αδυναμίας (δεν είναι τυχαία η επαναλαμβανόμενη αναφορά στη σεξουαλική ανικανότητα πολλών ηρώων του). Οχι μια οδύσσεια που εκτοξεύεται σαν κομήτης στον ουρανό της νεωτερικότητας, όπως ο Οδυσσέας του Ιρλανδού Τζόυς, αλλά ένα απαισιόδοξο λατινοαμερικανικό έπος, ύμνος μιας περιπλάνησης που διαρκώς φλερτάρει με τον θάνατο και την ερήμωση.

Απαισιόδοξος και σκοτεινός, συγγραφέας που αφήνει πάντα μια γεύση θανάτου, ο Μπολάνιο καταφέρνει ωστόσο να εμπνέει ομότεχνους και αναγνώστες, προσφέροντάς τους την πεποίθηση πως παρ’ όλα αυτά αξίζει τον κόπο κανείς να ζήσει αυτήν την περιπέτεια και ότι ακόμη και σε έναν κόσμο όπου όλα έχουν ειπωθεί, μπορεί έστω για μια στιγμή να δώσει όνομα στο ακατονόμαστο.