Αντίο στον «τελευταίο των Βυζαντινών»

• Ο Μίλοραντ Πάβιτς, ο σπουδαίος σέρβος συγγραφέας του «Λεξικού των Χαζάρων», πέθανε προχθές σε ηλικία 80 ετών

Α. ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Τετάρτη 2 Δεκεμβρίου 2009

Με τον θάνατο του Μίλοραντ Πάβιτς προχθές στα 80 του χρόνια, η Σερβία (αλλά και η πρώην Γιουγκοσλαβία συνολικά) έχασε τον τελευταίο σπουδαίο συγγραφέα της, που με ένα και μόνο έργο, «Το λεξικό των Χαζάρων», είχε δημιουργήσει παγκόσμια αίσθηση. Το βιβλίο προκάλεσε τεράστια εντύπωση όταν πρωτοκυκλοφόρησε το 1984, μεταφράστηκε σε πλήθος γλώσσες και παραμένει ένα από τα γοητευτικότερα, ριζοσπαστικότερα (και ως προς το θέμα και ως προς τη δομή του) και πλέον ευφάνταστα μεταπολεμικά μυθιστορήματα. Η επίδρασή του στη λογοτεχνία της χώρας του μόνο με εκείνη του σχεδόν συνομηλίκου του Ντανίλο Κις μπορεί να συγκριθεί.

Τον τελευταίο καιρό ο Πάβιτς αντιμετώπιζε προβλήματα με την υγεία του και ζούσε σιωπηρά ένα προσωπικό δράμα (η κόρη του, για ανεξήγητους λόγους, αυτοκτόνησε πέρυσι). Την προηγούμενη εβδομάδα είχε μπει στο νοσοκομείο για εγχείρηση στα πόδια και τρεις ημέρες αφότου επέστρεψε στο σπίτι του υπέστη οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου.

Ηταν άνθρωπος προσηνής, χαριτωμένος και ευφυέστατος, πολύγλωσσος και με τεράστια μόρφωση. Γνώριζε τον αρχαίο και μεσαιωνικό κόσμο όσο ελάχιστοι και ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο για το σερβικό μπαρόκ από τη μνημειώδη μελέτη που δημοσίευσε ο ίδιος πριν από πολλά χρόνια.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία ο Πάβιτς, ο οποίος ήταν μέλος της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών, υποστήριξε δημοσίως τον Μιλόσεβιτς, κάτι που προκάλεσε τη μεγάλη δυσαρέσκεια των θαυμαστών του στις δυτικές χώρες. Αργότερα, την περίοδο που γίνονταν οι μεγάλες διαδηλώσεις με τις σφυρίχτρες στο Βελιγράδι εναντίον του Μιλόσεβιτς, του αποκαλούμενου και «εκλεγμένου δικτάτορα» των Βαλκανίων, μεταστράφηκε, ωστόσο η Δύση τον είχε ήδη βάλει στο περιθώριο. Τα νέα του βιβλία δεν μεταφράζονταν πλέον στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες και η μόνη μεγάλη χώρα στην οποία παρέμενε εξαιρετικά δημοφιλής ήταν η Ρωσία.

Πολλοί τον αποκάλεσαν «Μπόρχες των Βαλκανίων», έπαινος που είχε δοθεί παλαιότερα και σε έναν άλλον σέρβο συγγραφέα, εντελώς διαφορετικό, τον Ντανίλο Κις. Πιο κοντά, όμως, στην ψυχοσύνθεση και στον χαρακτήρα, όπως και στην πνευματική συγκρότηση του Πάβιτς, είναι ένας άλλος χαρακτηρισμός, τον οποίον του απέδωσαν μετά την έκδοση του βιβλίου του «Τελευταία αγάπη στην Κωνσταντινούπολη»: «Ο τελευταίος των Βυζαντινών».

O ίδιος μου είχε πει, όταν τον συνάντησα το φθινόπωρο του 2004 στο Νόβι Σαντ, τις ημέρες που παιζόταν με τεράστια επιτυχία η θεατρική διασκευή του «Λεξικού των Χαζάρων» στο Βελιγράδι, ότι αν, όπως ονειρευόταν, η παράσταση μεταφερόταν και στην Αθήνα, θα ήθελε η πλατεία του θεάτρου να είναι χωρισμένη στα δύο, χωριστά για τους άνδρες και τις γυναίκες, όπως στις ορθόδοξες εκκλησίες, ώστε μαζί με τη σκηνή να σχηματίζει νοερά το σημείο του σταυρού.

Ηταν από τους πλέον ευφάνταστους ανθρώπους που έτυχε να γνωρίσω και πολλοί από όσους τον πρωτοσυναντούσαν γοητεύονταν τόσο πολύ ώστε να μένουν κατάπληκτοι από τους πολιτικούς αναχρονισμούς τους- τους οποίους βεβαίως δεν διακρίνεις στα βιβλία του. «Ο συγγραφέας δεν πρέπει να είναι πιο έξυπνος από τα βιβλία του» μου είχε πει σε συνέντευξη που του πήρα πρόπερσι τον Φεβρουάριο με αφορμή τη διάλεξη που θα έδινε στο Μέγαρο Μουσικής στο πλαίσιο του προγράμματος Μegaron Ρlus.

Το «Λεξικό των Χαζάρων», ένα από τα πλέον πρωτότυπα μυθιστορήματα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, βασίζεται σε πραγματικά περιστατικά, όταν, στις αρχές του 9oυ αιώνα, η μεγάλη πλειονότητα της φυλής των Χαζάρων ασπάστηκε τον ιουδαϊσμό. Εχοντας τη δομή λεξικού, μπορεί κανείς να το διαβάσει όπως θέλει, ξεκινώντας από οποιοδήποτε λήμμα. Οι χαρακτήρες που εισάγονται ελάχιστη ομοιότητα έχουν με τα πραγματικά πρόσωπα και ο περίγυρος είναι σε μεγάλο βαθμό επινοημένος. Ετσι, αλλάζοντας κανείς τη σειρά των κεφαλαίων, μπορεί να δημιουργήσει τη δική του σειρά των περιστατικών, ακόμη και να επιλέξει την αρχή και το τέλος του βιβλίου, σαν να ανακατεύει μια τράπουλα. Με τον τρόπο αυτόν ο Πάβιτς χρησιμοποίησε μια δεκαετία πριν από την εμφάνιση του Διαδικτύου το hypertext.

Βιβλία του που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά

▅ «Δεύτερο σώμα», μυθιστόρημα. Μετάφραση Σοφία Αυγερινού (Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 2007)

▅ «Το λεξικό των Χαζάρων», μυθιστόρημα. Μετάφραση Λεωνίδας Χατζηπροδρομίδης (Εκδόσεις Καστανιώτη, 2003) ▅ «Το γυάλινο σαλιγκάρι», διηγήματα. Μετάφραση Ζώγια Μαυροειδή (Εκδόσεις Καστανιώτη, 1999)

▅ «Καπέλο από δέρμα ψαριού», μυθιστόρημα. Μετάφραση Ζώγια Μαυροειδή (Εκδόσεις Καστανιώτη, 1999)

▅ «Για πάντα και μια μέρα παραπάνω», θεατρικό μενού βασισμένο σε σκηνές από τα μυθιστορήματα «Το λεξικό των Χαζάρων», «Τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι» και «Η εσωτερική πλευρά του ανέμου». Μετάφραση Γκάγκα Ρόσιτς (Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 1997)

▅ «Τελευταία αγάπη στην Κωνσταντινούπολη», μυθιστόρημα. Μετάφραση Γκάγκα Ρόσιτς (Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 1997)

▅ «Η εσωτερική πλευρά του ανέμου ή Η αγάπη και ο θάνατος του Λέανδρου», μυθιστόρημα. Μετάφραση Γκάγκα Ρόσιτς (Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 1994)