Η περιπλάνηση στη συνείδηση

«Σ΄ ΕΝΑ ΧΩΡΙΟ ΤΗΣ ΜΑΝΤΣΑΣ, ΠΟΥ Τ΄ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΔΕΝ ΕΧΩ ΤΗ ΒΟΥΛΗ ΝΑ ΘΥΜΗΘΩ, ΖΟΥΣΕ, ΔΕΝ ΠΑΕΙ ΠΟΛΥΣ ΚΑΙΡΟΣ, ΕΝΑΣ ΙΔΑΛΓΟΣ, ΑΠΟ ΚΕΙΝΟΥΣ Μ΄ ΕΝΑ ΚΟΝΤΑΡΙ ΟΡΘΟ ΣΤΗΝ ΟΠΛΟΘΗΚΗ, ΜΙΑ ΠΑΜΠΑΛΑΙΗ ΔΕΡΜΑΤΙΝΗ ΑΣΠΙΔΑ, ΕΝΑ ΚΑΧΕΚΤΙΚΟ ΑΛΟΓΟ ΚΙ ΕΝΑ ΛΑΓΩΝΙΚΟ»

• Γράφει ο Τάκης Θεοδωρόπουλος, ΤΑ ΝΕΑ, Πέμπτη 24 Δεκεμβρίου 2009

Μ΄ αυτή τη φράση αρχίζουν οι περιπέτειες του θρυλικού Δον Κιχώτη. Μ΄ αυτή τη φράση εγκαινιάζεται μια πνευματική περιπέτεια, η οποία κατ΄ άλλους ίδρυσε ένα ολόκληρο λογοτεχνικό είδος και σίγουρα σημάδεψε τη συνείδηση ενός ολόκληρου πολιτισμού. Ο σαλεμένος πλάνης, εκτός των άλλων, κληροδότησε ορισμένες εκφράσεις, απ΄ αυτές που μιλούν από μόνες τους: αυτός που «κυνηγάει ανεμόμυλους» και ο «δονκιχωτισμός» του ενός και του άλλου είναι κύτταρα αυτού του φαντασιακού ορίζοντα, που ξεπερνάει τα όρια των γλωσσών και τις σημασιολογικές απώλειες της μετάφρασης.

Κατά τον Κούντερα, ο Δον Κιχώτης είναι το πρώτο μεγάλο μυθιστόρημα. Στο έργο του Θερβάντες για πρώτη φορά αναπτύσσονται οι δυνατότητες ενός λογοτεχνικού τρόπου, ο οποίος, ακόμη κι αν δεν ταυτίζεται, είναι συνυφασμένος με τον ίδιο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Εκεί ανοίγεται το οπτικό πεδίο αυτής της πλάγιας ματιάς, το κωμικοτραγικό τοπίο της ύπαρξης, η γεωγραφία μιας ορφανής συνείδησης που δεν τη χαρτογραφεί κανένας θεός και η οποία συγκρούεται με την κοσμική τάξη με μόνο όπλο τα γεννήματα του μυαλού της.

Με τον Δον Κιχώτη η πραγματικότητα παύει να είναι παγιωμένη, αρχίζει και κινείται στον ρυθμό ενός αλλοπρόσαλλου χορού, που τον μετρούν τα επεισόδια και μόνον η μακροσκελής αφήγηση του πεζού λόγου μπορεί να κυκλώσει. Αυτή η πραγματικότητα δεν χωράει ούτε στον περιορισμένο χώρο της θεατρικής σκηνής και επιβάλλει μια πολυφωνία που καμιά ρίμα δεν είναι σε θέση να συλλάβει. Απ΄ όλα τα ιπποτικά βιβλία που τον είχαν σαγηνεύσει, εκείνο που του άρεσε περισσότερο, λέει ο Θερβάντες για τον ήρωά του, ήταν του Φελιθιάνο ντε Σίλβα «για τη λαμπρότητα του πεζού του λόγου και την περίπλοκη γλώσσα του».

Ο Λίο Στράους διακρίνει μια υπόγεια διαδρομή η οποία αρχίζει από τον Θουκυδίδη και ξαναβγαίνει στην επιφάνεια με τον Θερβάντες. Είναι η πεζότητα της έκφρασης, σίγουρα, είναι όμως και κάτι πολύ πιο ουσιαστικό: είναι η πεποίθηση πως τον κόσμο δεν μπορείς να τον αλλάξεις, μπορείς μόνο να τον παραμορφώσεις, να τον αναπαραστήσεις για να διακρίνεις τις κρυφές πτυχές του. Στη σκηνή ανεβαίνει αυτός ο ταλαίπωρος ιππότης που ανασαίνει ελεύθερα, γιατί δεν βλέπει τον κόσμο όπως είναι, αλλά όπως θα μπορούσε να είναι, ως υπόθεση, ως δυνατότητα.

Η φιλοσοφία, η θεολογία, η επιστήμη, κοιτούσαν τον κόσμο κατάματα. Η ματιά του μυθιστορήματος είναι πλάγια, αυτοσαρκαστική και ειρωνική, με τον ίδιο τρόπο που αυτοσαρκάζεται ο Θερβάντες μέσα από τον ήρωά του, με τον ίδιο τρόπο που τον ειρωνεύεται. Κανείς δεν διαβάζει μυθιστορήματα για να μάθει αλήθειες- και συνήθως τα μυθιστορήματα που ποζάρουν ως αποκαλυπτικά είναι απλώς κακά. Διαβάζεις μυθιστορήματα για να περιπλανηθείς μόνος σου στα άδυτα της συνείδησής σου, ακολουθώντας τα μονοπάτια των λέξεων που κάποιος άλλος άνοιξε για σένα.

Ε ναι! Ο Θερβάντες αυτοσαρκάζεται μέσα από τον ήρωά του. Τον φαντάζεσαι να αναρωτιέται: «Τι θα γινόταν αν η μόνη μου εμπειρία από τη ζωή ήταν τα ιπποτικά μυθιστορήματα;». Και έχουμε να κάνουμε με έναν συγγραφέα του οποίου η ζωή, ώσπου να γράψει τον Δον Κιχώτη του, μοιάζει περισσότερο με ζωή τυχοδιώκτη, παρά λογίου.

Βρισκόμαστε στο δεύτερο μισό του δέκατου έκτου αιώνα και στις θεατρικές σκηνές της Ισπανίας κυριαρχεί η τέχνη του Λόπε ντε Βέγκα. Όταν ο Δον Κιχώτης βγαίνει από το τυπογραφείο, τον Ιανουάριο του 1605, αν και γνωρίζουμε μόνο την ακριβή ημερομηνία της βάπτισής του, ο δημιουργός του είναι ήδη πενήντα οχτώ ετών.

Πριν από δύο χρόνια η Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλου μάς είχε εντυπωσιάσει με τη μετάφραση του Σελίν. Η Λένα Μπακοπούλου έχει αποδώσει ήδη εξαιρετικά στα ελληνικά τους Δαιμονισμένους και τον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι. Με την έκδοση του πρώτου μέρους του Δον Κιχώτη η Μελίνα Παναγιωτίδου έρχεται να προσθέσει ένα ακόμη μνημείο της κλασικής λογοτεχνίας στη γραμματεία μας. Πιστεύω πως η απόδοση των κλασικών έργων είναι μια σημαντική υπόθεση, αφού προσθέτει εκφραστικό πλούτο στην ίδια μας τη γλώσσα. Για την ιστορία να αναφέρω πως ο Καζαντζάκης φαίνεται πως είχε κάποτε καταπιαστεί με τη μετάφραση του Δον Κιχώτη. Η απόπειρα έμεινε απόπειρα και τα ίχνη της έχουν χαθεί. Ο Κ. Καρθαίος πρόσφερε την πρώτη ολοκληρωμένη μετάφραση και τώρα έρχεται η σημαντική δουλειά της Μελίνας Παναγιωτίδου για να ανανεώσει την παρουσία του «Ευφάνταστου ιδαλγού» ανάμεσά μας.

Ο ΜΟΝΟΧΕΙΡΑΣ ΤΟΥ ΛΕΠΑΝΤΕ

Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες συμμετείχε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπου και έχασε το αριστερό του χέρι, απώλεια που δεν τον εμπόδισε να πολεμήσει και στην Κέρκυρα και στο Ναυαρίνο. Τον έπιασαν πειρατές και τον κράτησαν αιχμάλωτο για πέντε χρόνια στο Αλγέρι. Μετά την απελευθέρωσή του επέστρεψε στην Ισπανία, όπου και επιδόθηκε στη συλλογή σιταριού και ελαιολάδου για τις προμήθειες της Μεγάλης Αρμάδας. Είχε εν τω μεταξύ στο ενεργητικό του καμιά εικοσαριά θεατρικά έργα, τα οποία, απ΄ ό, τι φαίνεται, είχαν μέτρια επιτυχία.

Ξέρουμε πως γνωρίζει τη γλώσσα της Τοσκάνης, της οποίας τις ομορφιές εγκωμιάζει σε κάποια στιγμή στο μεγάλο του έργο.

Ποια είναι τα διαβάσματά του; Ο «μονόχειρας του Λεπάντε» φαίνεται ότι, παρά την περιπετειώδη ζωή του, έβρισκε αρκετό χρόνο για διάβασμα. Η ανάγνωση του Αριόστο, του Βοκκάκιου, η οικειότητα με την τέχνη του Λόπε ντε Βέγκα, καθώς και η γνωριμία του με την Ποιητική του Αριστοτέλη, μαζί με τη λατινική του παιδεία, τον Κικέρωνα, τον Οράτιο, τον Βιργίλιο και τον Οβίδιο, συνθέτουν ένα πνευματικό οπλοστάσιο, το οποίο ενεργοποιήθηκε στο εργαστήριο του δημιουργού του πλάνητα ιδαλγού.

Θησαυρός πολιτισμού

Τι θα ΄ταν το μυθιστόρημα χωρίς τον Δον Κιχώτη, τι θα ΄ταν η Ευρώπη χωρίς τον Δον Κιχώτη. Σήμερα που η Ευρώπη αναζητά την ταυτότητά της, τσαλαβουτώντας στην ευήθεια ενός φιλελευθερισμού με σημαία ευκαιρίας, η ανάγνωση του Θερβάντες μοιάζει περισσότερο επείγουσα παρά ποτέ. Στις σελίδες του κρύβονται οι θησαυροί μιας δημιουργικής χειρονομίας, μιας αρχιτεκτονικής η οποία συνυπάρχει μεν με τα ανάκτορα και τις εκκλησίες, πλην όμως διεκδικεί τα δικά της δικαιώματα στη συλλογική συνείδηση. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Θερβάντες γράφει τον ίδιο καιρό που η Ιερά Εξέταση βασιλεύει. Πού αλλού έγινε αυτό εκτός ευρωπαϊκού εδάφους; Ο ευρών αμειφθήσεται.

Ο Δον Κιχώτης και ο κόσμος του είναι και μια πρώτης τάξεως απάντηση σε όσους στα μέρη μας ταυτίζουν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό με τον πιο άκαμπτο καρτεσιανισμό. Θα τους ήταν χρήσιμο, αν τους έχει απομείνει δράμι πνευματικής εντιμότητας, να ρίξουν μια ματιά και σ΄ αυτή τη σκοτεινή πλευρά της ευρωπαϊκής συνείδησης για να αντιλη- φθούν ότι ο κόσμος είναι λίγο πιο περίπλοκος από όσο θέλει να μας τον παρουσιάσει η ελληνορθόδοξη ιδεολογία.