Ο καλός μεταφραστής πρέπει να έχει αυτί μουσικού

Οπως κάθε εργαστήριο, έτσι και το εργαστήριο του μεταφραστή φτιάχνεται σιγά σιγά, μέσα στον χρόνο.

Ξεκινά κανείς με βασικό εξοπλισμό και εργαλεία, εσωτερικά και εξωτερικά, τεχνικά και ηθικά, και σταδιακά τα αυξάνει και τα τελειοποιεί, και ταυτοχρόνως διατυπώνει τη θεωρία της πρακτικής του. Η βάση του ωστόσο είναι μια επιθυμία, η επιθυμία τού μεταφράζειν, κι αυτό δεν σημαίνει μονάχα την επιδίωξη της καλής, πιστής μετάφρασης, αλλά και μια απόφαση να κατανοήσει και να σεβαστεί το διαφορετικό, να δεξιωθεί την ετερότητα και να αφήσει να μιλήσει με τη δική του φωνή ο Αλλος. Αυτή η μαθητεία στον χρόνο, αυτό το εργαστήρι, ανοιχτό διαρκώς σε νέους και παλιούς φιλοξενούμενους, που μπαίνουν σ' αυτό για να βγουν με νέα μορφή, αφήνοντας ο καθένας το δικό του ίχνος, είναι το κεφάλαιο κάθε μεταφραστή. Η εμπειρία δεν κάνει πάντα πιο εύκολη την πράξη, σίγουρα όμως την κάνει πιο συνειδητή.

Ενδιάμεσος μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη, ο μεταφραστής συνενώνει στην πρακτική του αυτές τις δύο ιδιότητες. Από τη μια, ιδεώδης αναγνώστης του πρωτότυπου κειμένου, από την άλλη, συγγραφέας, αλλά και αναγνώστης της δικής του μετάφρασης. Μόνον ο ευτυχής συνδυασμός αυτών των δύο ιδιοτήτων μπορεί να εξασφαλίσει την ποιότητα του μεταφράσματος.

Μεταφράζω ξεκινώντας από το κείμενο ως σύνολο, απ' τους ρυθμούς και την ατμόσφαιρά του. Αυτά προσπαθεί να αποδώσει κάθε φορά το πρώτο χέρι της μετάφρασής μου· περισσότερο προσανατολισμένο στη φράση παρά στη λέξη, ακολουθεί το κείμενο αφήνοντάς το περισσότερο να μιλήσει το ίδιο. Στο δεύτερο χέρι παίρνω το νυστέρι, διερευνώ το καθετί, προσπαθώ να κατανοήσω τα πολλαπλά επίπεδα του κειμένου, να καταλάβω γιατί ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μια λέξη αντί για κάποια άλλη, επιδιώκω τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια. Ακολουθούν κι άλλες αναγνώσεις, άλλοτε περισσότερες, άλλοτε λιγότερες ανάλογα με τη δυσκολία του πρωτοτύπου, «χτενίσματα» του τελικού κειμένου, μικροδιορθώσεις, που άλλοτε στοχεύουν στην ακρίβεια κι άλλοτε στην καλύτερη απόδοση του ρυθμού και του ύφους.

Κατά τη γνώμη μου, ο καλός μεταφραστής πρέπει να έχει αυτί μουσικού, ένστικτο ντετέκτιβ και το θάρρος να αμφισβητεί τις βεβαιότητές του και τις πρώτες εντυπώσεις του. Και όταν μεταφράζει λογοτεχνία, πρέπει να μπορεί όχι μόνο να καταλαβαίνει αυτά που λέει το κείμενο, αλλά και να διαισθάνεται αυτά που δεν λέει, τις σιωπές του, τους υπαινιγμούς, όλα όσα λανθάνουν στο πρωτότυπο. Ολα αυτά θα πρέπει να λανθάνουν κατά το δυνατόν και στο δικό του κείμενο.

Εχω μεταφράσει βιβλία που έχω αγαπήσει πολύ, και νιώθω τυχερή γι' αυτό. Και περήφανη που έχω δώσει τις δικές μου λέξεις σε συγγραφείς, όπως οι Χαβιέρ Μαρίας, Κάρλος Φουέντες, Πιερ Μπουρντιέ, Ρικάρντο Πίλια, Ρομπέρτο Μπολάνιο, Σάμιουελ Μπέκετ, Χουάν Ρούλφο, Αλαν Πάουλς και Ούγκο φον Χόφμανσταλ (για χάρη του οποίου ξεπέρασα το όριο της γνώσης της γλώσσας του πρωτοτύπου και μετέφρασα για πρώτη φορά από μετάφραση).

Το βιβλίο του Κάρλος Φουέντες Κονστάνσια και άλλες ιστορίες για παρθένους είναι το τρίτο βιβλίο του μεξικανού συγγραφέα που μετέφρασα, με πρώτο ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματά του, τον Θάνατο του Αρτέμιο Κρους, και δεύτερο την Πορτοκαλιά, μια ακόμη συλλογή από νουβέλες (όλα από τις εκδόσεις Αγρα). Κινείται σε έναν κόσμο στα σύνορα μεταξύ πραγματικού και φανταστικού, όπου κατοικούν πρόσωπα σάρκινα, πραγματικά, και άλλα φασματικά και αιθέρια. Στις νουβέλες αυτές ο Φουέντες επανέρχεται σε πολλά από τα αγαπημένα του θέματα: τον χρόνο και τον θάνατο, τα διπλά πρόσωπα, τις μεταφυσικές συναντήσεις, με κεντρικό πυρήνα τη γυναικεία μορφή. Και ταυτόχρονα, στοχάζεται πάνω στον σύγχρονο κόσμο, αλλά και στη λειτουργία της τέχνης. Και όπως συνήθως δοκιμάζει τη γλώσσα του, απολαμβάνει τα παιχνίδια με τους ήχους και τα νοήματά της. Αυτή ήταν και η μεγαλύτερη δυσκολία της μετάφρασης, η μεταφορά αυτής της πληθωρικής γλώσσας που ξετυλίγεται διευρύνοντας διαρκώς τα ίδια της τα όρια.

Ενα βραβείο αποτελεί μια μορφή αναγνώρισης, πολύ σημαντική για ένα επάγγελμα που συνήθως και μάλλον συνειδητά μένει στη σκιά, στην αφάνεια. Είναι μια ικανοποίηση που προστίθεται στις άλλες, ουσιαστικότερες ίσως και μυστικές ικανοποιήσεις που προσφέρει η ίδια η μεταφραστική δουλειά.

Εφη Γιαννοπούλου, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Βιβλιοθήκη, Τετάρτη 23 Δεκεμβρίου 2009