Το οικείο ως εφιάλτης

Η ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΟΙΚΕΙΟΥ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΥΡΙΟ ΓΝΩΡΙΣΜΑ ΤΩΝ ΚΡΥΠΤΙΚΩΝ ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΤΟΝΑ. Η ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΛΕΠΤΟΜΕΡΗΣ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΟΠΩΝ, ΚΤΙΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΩΝ ΣΥΝΘΕΤΕΙ ΑΝΕΠΑΙΣΘΗΤΑ ΕΝΑ ΓΡΙΦΩΔΕΣ ΣΥΜΠΑΝ ΠΟΥ ΕΓΚΛΩΒΙΖΕΙ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΑΛΕΙ ΣΕ ΑΠΟΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΞΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ΤΟΥ

• Γράφει η Λίζυ Τσιριμώκου, ΤΑ ΝΕΑ, Πέμπτη, 24 Δεκεμβρίου 2009

Ο Αριστείδης Αντονάς (γεννημένος στην Αθήνα το 1963) έχει επαγγελματική συνείδηση του χώρου: ως αρχιτέκτονας μηχανικός, πειραματίζεται, προτείνει, σχεδιάζει, οργανώνει, κατασκευάζει εν χώρω κτίσματα, (ανα)διαμορφώνει οικίσματα και προοπτικές. Από πολύ νωρίς κατάλαβε ότι η χωροθέτηση, η δυνατότητα σκηνικού προγραμματισμού είναι κύρια δεσπόζουσα και στη λογοτεχνία- τα πλασματικά κείμενα και οι σύνθετες πλοκές αρχιτεκτονούν εναλλακτικούς χώρους για δράση και ο αναγνώστης πείθεται ή όχι να ξεναγηθεί σε ένα σχεδιασμένο σύμπαν. Ήδη από το Μαύρο Μουσείο (το περιοδικό που συνεξέδωσε το 1986 με άλλους δύο ανήσυχους συνοδοιπόρους) άρχισε να μεθοδεύει τις λογοτεχνικές του παγίδες με γνώμονα τους απρόβλεπτους χώρους που ακυρώνουν την έννοια του συμβατικού, αναμενόμενου ήρωα. Με προσεκτικούς και υπολογισμένους σχεδιασμούς, «παίζοντας άμα και σπουδάζοντας», φιλτράροντας τις γνώσεις και τις επινοήσεις του μέσω της φιλοσοφίας, κατόρθωσε να στήσει έναν αναγνωρίσιμο σκηνικό χώρο που σχεδόν επιβάλλει τον προσίδιο χρόνο του: έναν επαναληπτικό ενεστώτα, του οποίου οι ανεπαίσθητες γραμμικές κινήσεις, οι ελάχιστες μετατοπίσεις δημιουργούν χρονική προοπτική και εσωτερική ανέλιξη.

Οι ασυνήθιστες ιστορίες του Αντονά κρατούν κάτι από τον σκηνικό λαβύρινθο του Κάφκα, του Μπόρχες ή του Εscher, την αινιγματική γοητεία του Μπέκετ ή του Πόου, συνεχίζουν τη μικρή παράδοση της ελληνικής παραδοξογραφίας, στα χνάρια κυρίως του Ν. Γ. Πεντζίκη και του Ε. Χ. Γονατά, δηλαδή μιας εκδοχής του φανταστικού με ρεαλιστικές προδιαγραφές.

Έγκλειστοι ήρωες

Τα δύο αφηγήματα που συναπαρτίζουν το παρόν τομίδιο της Άγρας, Η τραγουδίστρια και Η πολυθρόνα, μας επανεισάγουν στο γνώριμο κλίμα του συγγραφέα: έγκλειστοι ήρωες, χώροι-φυλακές, συσσωρευμένη και υπόγεια ένταση. Λειτουργούν παραπληρωματικά (ή ανταγωνιστικά) με εσωτερικές συμμετρίες και αντιστοιχίες, παρά την ανισομέρειά τους, και το «εκδοτικό σημείωμα» που προλογίζει έκαστο κείμενο περιγράφει τις ιδιαίτερες συνθήκες παραλαβής και επεξεργασίας του κειμενικού υλικού και της εικονογράφησης- το παλαιό τέχνασμα της αποστολής ή εύρεσης χειρογράφων εκσυγχρονίζεται στην ηλεκτρονική εποχή μας με αναρτήσεις στο Διαδίκτυο, συνημμένα έγγραφα, ιστοχώρους κ.λπ. Στο περίτεχνο ιστορικό των πεζογραφημάτων προστίθεται, δίκην αληθοφανείας, μια coda, ένα μικρό χειρόγραφο σημείωμα λίαν καθοδηγητικό για τον αναγνώστη: ο άνθρωπος της πολυθρόνας δεν θα επιβιώσει χωρίς παράθυρο. Κι ο άνθρωπος του παραθύρου ήδη περιμένει μια πολυθρόνα. Ο άνθρωπος του παραθύρου είναι ο μοναχικός, οιονεί έγκλειστος, άνδρας που αποτελεί την κύρια μορφή του πρώτου κειμένου. Η κατοικία του είναι ερημική, εκτός πόλης, με περίεργη εσωτερική διαρρύθμιση, με ανεμόσκαλες και σκαλωσιές που βοηθούν ώστε να φτάσει κανείς στο ύψος του παραθύρου. Ο κατ΄ εξοχήν οικείος χώρος του ανθρώπου που παρατηρεί από μέσα προς τα έξω, το «δωμάτιό» του, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «κελί ή ίσως στέρνα ή πηγάδι» (αναφέρει το κείμενο). Η τραγουδίστρια περιγράφει σε ουδέτερη, τριτοπρόσωπη αφήγηση την καθημερινότητα του «ανθρώπου του παραθύρου», στην οποία εισβάλλει ξαφνικά ο ξένος, μια γυναίκα διωκόμενη από δύο άνδρες-αστυνόμους. Η τριάδα (η κρυφά φιλοξενούμενη γυναίκα, η τραγουδίστρια, και οι αστυνομικοί, οι οποίοι αγνοούν την παρουσία της και τη συγκατοίκησή τους) απειλεί, ανατρέπει τους βιορυθμούς του ανθρώπου του παραθύρου και εισάγει τη βία στον μικρόκοσμό του· η βία θα κορυφωθεί με τον φόνο του ενός από τους δύο αδελφούς-αστυνόμους, θα καταλήξει σε βιαιότητα ερωτική: ο άνθρωπος του παραθύρου από την «ακινησία της σαύρας» που περιμένει τη λεία της σαν πετρωμένη, περνά στη σφαίρα της δράσης. Η έλευση της γυναίκας πυροδότησε την αλλαγή, γύρισε την άμυνα σε επίθεση, άνοιξε τη φυλακή του εαυτού κι έκανε τόπο ίσως στον λυτρωτήίσως στον δήμιο.

Ο καταλύτης στο δεύτερο αφήγημα δεν είναι ένα έμψυχο πλάσμα, αλλά ένα άψυχο: ένα έπιπλο, η πολυθρόνα. Εδώ ο οικείος χώρος ενός άλλου «δωματίου» αναστατώνεται με την άφιξη του επίπλου που ο πρωταγωνιστής της προηγούμενης αφήγησης (ο άνθρωπος του παραθύρου) στέλνει στον αδελφό του, στην πόλη.

Το περίστροφο

Η πολυθρόνα είναι μια πρωτοπρόσωπη αφήγηση (ένας πυρετικός μονόλογος) που εκφέρει ο αδελφός του ανθρώπου του παραθύρου, όταν η πολυθρόνα του, το δικό του κατασκεύασμα (όπως έχει αναφερθεί καταλεπτώς στην προηγούμενη ιστορία), επανεισάγεται στην κατοικία του ως «δώρο» του αδελφού του- «τη δέχτηκα όπως δέχτηκαν οι Τρώες τον Δούρειο Ίππο», διευκρινίζει. Σε κρυφό σημείο της πολυθρόνας επανευρίσκει το περίστροφο και το κλειδί που ήξερε ότι πρέπει να είναι εκεί. Το έπιπλο δυναμιτίζει την ισορροπία του επίσης μοναχικού και βιβλιοφάγου αδελφού της πόλης. Αφήνει πίσω του χαρτιά, βιβλία, δωμάτιο και εφοδιασμένος με το περίστροφο και το κλειδί πραγματοποιεί την έξοδο. Το καταληκτικό μέρος της Πολυθρόνας , όπου πραγματοποιείται η συνάντηση, η στιχομυθία των δύο αδελφών στην απόμακρη και παρατημένη καλύβα, που ξεκλειδώνεται ύστερα από χρόνια, θα μπορούσε να επιγράφεται «Έξοδος», όπως το κλείσιμο της πρώτης ιστορίας.

ΚΑΘΕ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΜΕΝΕΙ ΔΙΦΟΡΟΥΜΕΝΗ ΚΑΙ ΕΚΚΡΕΜΗΣ

Δύσκολο να πεις ποιος είναι ο ανέστιος, ποιος ο οικήτορας, ποιο περιβάλλον είναι οικείο και ποιο ανοίκειο, πού λειτουργεί το ονειρικό και πού το εφιαλτικό στοιχείο στον Αντονά. Στο τέλος συντελείται μια αλληλοπεριχώρηση και οι δύο αδελφοί μεταγγίζουν ο ένας στον άλλον στοιχεία της ταυτότητάς τους. Ο άνθρωπος της πολυθρόνας καλείται να ανοίξει ένα παράθυρο στην καλύβα και ο άνθρωπος του παραθύρου ομολογεί πως δεν είναι πια τόσο μοναχικός. Τέλος του εφιάλτη; του οικείου ως εφιάλτη; άνοιγμα σε μια νέα οικειότητα; Κάθε απάντηση μένει διφορούμενη και εκκρεμής. Δουλειά του αναγνώστη να ψάξει για ενδεχόμενες προσθήκες, συνέχειες, νέα στοιχεία. Αυτό άλλωστε υποδεικνύεται και στις δύο «σημειώσεις του εκδότη»:

σε οριζόμενο διαδικτυακό τόπο μπορεί να παρακολουθεί κανείς την εξέλιξη των δύο διαπλεκόμενων ιστοριών- άρα να συνεχίσει την περιπλάνηση στον λαβύρινθο του οικείου ως ξένου, και αντιστρόφως του ξένου ως οικείου.