Γλωσσικές περιπέτειες

• Το Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Ιστορία των Λέξεων, το νέο έργο του διακεκριμένου γλωσσολόγου, 1.720 σελίδων, μόλις κυκλοφόρησε από το Κέντρο Λεξικολογίας

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 29 Νοεμβρίου 2009

Εργο τού γλωσσολόγου-ετυμολόγου είναι να ερευνήσει, να ερμηνεύσει και να ανασυστήσει την προέλευση τής μορφής και τής σημασίας κάθε λέξης. Είναι μια ιδιαίτερα επίπονη όσο και ελκυστική επιστημονική προσπάθεια, μια περιπλάνηση με τελικό σκοπό την αναζήτηση τής ρίζας τής λέξης μέσα από τις μαρτυρίες ομοειδών λέξεων από άλλες συγγενείς γλώσσες κι από την ίδια τη γλώσσα, μια περιπλάνηση συχνά από δρόμους δύσβατους, χαμένους μέσα στον χρόνο, ακολουθώντας τα ίχνη μεταβολών που έχουν επέλθει στη φθογγική σύσταση, τη γραμματική δομή και τη σημασία τής λέξης.

Σε αυτή τη δημιουργική περιπλάνηση ο ετυμολόγος δεν πορεύεται αυθαίρετα, χωρίς πυξίδα. Η γλωσσική επιστήμη, μέσα από την έρευνα πολλών χρόνων, έχει καθορίσει τη μεθοδολογία επανασύνθεσης (reconstruction) και ερμηνείας τής μορφής και, πιο δύσκολα- λόγω τής ρευστότητάς της και των ποικίλων εξωγλωσσικών συνθηκών-, τής σημασίας των λέξεων. Ετσι ελέγχεται επιστημονικά και η αποδοχή ή μη μιας ετυμολογικής ερμηνείας.

Αμιγώς Ετυμολογικό Λεξικό για την προέλευση των λέξεων τής Νέας Ελληνικής έχουμε μόνο το Λεξικό τού αείμνηστου καθηγητή τής γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τού Νικολάου Ανδριώτη (σε 3η μεταθανάτια έκδοση τού 1983) και το ημιτελές (μέχρι και το γράμμα Π) ετυμολογικό Λεξικό τού Κωνσταντίνου Δαγκίτση (1978-1984). Περισσότερο έχουμε ερμηνευτικά λεξικά που περιλαμβάνουν και ετυμολογία, στηριγμένη σε επιστημονικά δεδομένα. Τέτοια είναι κυρίως: α) Το ημιτελές (μέχρι το Δ) Ιστορικόν Λεξικόν τής τε Κοινής και των ιδιωμάτων, το γνωστό ως Λεξικό τής Ακαδημίας Αθηνών, το πρώτο που καθιέρωσε την επιστημονική ετυμολόγηση των λέξεων τής Νέας Ελληνικής. β) Το Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας τού καθηγητή Εμμ. Κριαρά· γ) Το Λεξικό τής Νέας Ελληνικής Γλώσσας τού γράφοντος, το οποίο περιλαμβάνει συστηματική επιστημονική ετυμολογία όλων των λημμάτων τής Νέας Ελληνικής. δ) Το Λεξικό τής Κοινής Νεοελληνικής τού Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη, που περιλαμβάνει επιστημονική ετυμολογία των νεοελληνικής προελεύσεως λέξεων.

Η ταυτότητα και η πληρότητα

Αυτό που ξεχωρίζει αυτομάτως το άρτι εκδοθέν Ετυμολογικό Λεξικό τής Νέας Ελληνικής είναι η πληρότητα τού περιεχομένου του. Για πρώτη φορά σ΄ ένα ειδικό ετυμολογικό λεξικό ετυμολογούνται συστηματικά καιόσες λέξεις είναι αρχαίας ή μεσαιωνικής προελεύσεως. Ετσι, ο αναγνώστης έχει πληροφορίες για την ετυμολογική προέλευση όλων των λέξεων τής Νέας Ελληνικής, χωρίς να χρειάζεται να ανατρέξει σε δυσεύρετα και συχνά δυσνόητα για τον μη ειδικό ετυμολογικά λεξικά των παλαιοτέρων περιόδων τής Ελληνικής.

Ο,τι αποτελεί κατεξοχήν την «ταυτότητα» αυτού τού Λεξικού είναι η διάρθρωσή του σε δύο άξονες: α) στον ιστορικοσυγκριτικό άξονα· εξετάζεται η ετυμολογική προέλευση και η σχέση κάθε λέξης με ομόρριζα άλλων συγγενών γλωσσών. Στον άξονα αυτόν ο λεξιλογικός θησαυρός τής Ελληνικής τοποθετείται στον ευρύτερο εκφραστικό στίβο τής Ευρώπης και τού ευρωπαϊκού πολιτισμού, και β) στον διαχρονικό- συγχρονικό άξονα· εξετάζεται η ετυμολογική σύνδεση τής λέξης με άλλες ελληνικές λέξεις, με τα ομόρριζα, τα παράγωγα και τα σύνθετα κάθε λέξης, κατά τρόπο που να φαίνεται ανάγλυφα η οργάνωση τού λεξιλογίου τής Ελληνικής κατά ετυμολογικές οικογένειες. Αυτή η διπλή διάρθρωση τής ετυμολογίας συνιστά, στην πράξη, μια ολιστική θεώρηση και μαζί μια πρόταση για τη μελέτη τής ετυμολογίας αλλά και για τη σύνταξη σύγχρονων ετυμολογικών λεξικών κάθε γλώσσας. Επίσης είναι φανερό ότι αυτή η θεώρηση τής ετυμολογίας δίνει τη δυνατότητα να αξιοποιηθεί δημιουργικά και ελκυστικά η ετυμολογία στη διδασκαλία τής Ελληνικής.

Στην εξερεύνηση των φανερών αλλά και των αφανών αρμών που συνδέουν μεταξύ τους ετυμολογικά τις λέξεις στον ιστορικοσυγκριτικό άξονα, ο αναγνώστης έκπληκτος παρακολουθεί σε κάθε σχεδόν λήμμα το εννοιολογικό-σημασιολογικό νήμα που συνδέει λέξεις, όπως:βίος- ζωή - υγιής, γελώ- γαλήνη- γλήνηαλλά και αγγλ. clean και γερμ. klein, έδεσμα- δόντι- οδύνη- ωδίνες αλλά και αγγλ. eat και γερμ. essen και ισπαν. comer, έπομαι- οπαδός και γαλλ. suivre, αγγλ. second, γαλλ. societe, αγγλ. society, έχω- έξη- σχέση- σχεδόν- σχήμα- εξής- οχυρός, άφιξη εφικτός- ικανός- ικέτης- καθήκον προίκα, κείμαι- κοίτη- κοιτώνας- κοιτάζω- κοιμούμαι- κειμήλιο αλλά και αγγλ. city, civil, κύηση- κύμα- κύρος - κύριος- έγκυος- κοίλος, αλλά και αγγλ. caveκ.τ.ό.!

Παραλλήλως, στον διαχρονικό -συγχρονικό άξονα, δηλαδή στα ετυμολογικά πεδία, αναδεικνύονται όλος ο εκφραστικός πλούτος αλλά και η σημασιολογική διάχυση μιας λέξης μέσα από τα παράγωγα και τα σύνθετά της. Ετσι λ.χ. στο ετυμολογικό πεδίο τού λήμματος πόλεμος έχουν ενταχθεί τα παράγωγα πολεμ-ικός, πολέμ-ιος, πολεμ-ώ, πολεμ-ίστρα, καθώς και τα σύνθετα από πολεμο-(πολεμο-χαρής, πολεμο-κάπηλος, πολε- μο-παθής κ.ά.) και σε-πόλεμος (εμπόλεμος, πετρο-πόλεμος, εμπειροπόλεμος κ.ά.),-πολεμώ (-πολέμηση) (κατα-πολεμώ, κατα-πολέμηση κ.ά.). Η επικοινωνιακή βαρύτητα

Το Ετυμολογικό Λεξικό δεν είναι απλή ξηρή πληροφόρηση για την προέλευση των λέξεων. Είναι ένα «σκάψιμο», μια διερεύνηση σε ό,τι υπάρχει γύρω από την προέλευση τής λέξης και ό,τι φωτίζει τη μορφή και τη σημασία της. Είναι, τρόπον τινά, η ανίχνευση τήςιστορίας τής λέξης, που εφόσον πρόκειται για αρχαίας προελεύσεως λέξη γίνεται με παράδειγμα και παραπομπή. Δοθέντος δε ότι οι αρχαίας προελεύσεως νεοελληνικές λέξεις είναι ένα τεράστιο πλήθος, η αρχαία ή αρχαιότερη σωζόμενη μνεία είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική. Οπου επιτρέπουν τα δεδομένα και επιβάλλει η «επικοινωνιακή βαρύτητα» τής λέξης, επιδιώξαμε και μια πιο αναλυτική εξιστόρηση τής σημασιολογικής πορείας τής λέξης.

Ετσι, στο λήμμαπρόσωποσημειώνουμε:

Εκτός από την αρχική κοινή σημ. «εμπρός μέρος τού κεφαλιού,όψη», η λ.απέκτησε κατά την Αρχαιότητα τη σημ. «προσωπείο, προσωπίδα» και δήλωνε τους προσωπιδοφόρους ηθοποιούς ή κωμαστές (πβ. Δημοσθ. Περίπαραπρ.287.ος εν ταις πομπαίς άνευ του προσώπου κωμάζει). Ως εκ τούτου,κατά την ελληνιστική εποχή η λ. αναφερόταν επίσης στους χαρακτήρες θεατρικών ή λογοτεχνικών έργων (πβ. Πολυβ. Ιστ. 8.11.5: ουδείς αν επέσχε συν καιρώ ποιήσασθαι μετάβασιν επί το της Ελλάδος όνομα και πρόσωπον) και κατέληξε στη σημ. «άνθρωπος, άτομο» (Κ.Δ. Επιστ. Ιούδα 16: και το στόμα αυτών λαλεί υπέρογκα, θαυμάζοντες πρόσωπα ωφελείας χάριν). Στους μεταγενέστερους γραμματικούς πρωτοαπαντά επίσης η χρήση τής λ. πρόσωπονως γραμματικού όρου (πβ. Απολλων. Δυσκ. Περί αντων.

2.1,1.11:θέματα δε ίδια κατά αριθμόν και πρόσωπον και πτώσιν).

Ενα ετυμολογικό λεξικό που εξ ορισμού απεικονίζει την περιπέτεια των λέξεων μιας γλώσσας πρέπει, πέρα από την έγκυρη πληροφορία, να προσελκύει τον αναγνώστη να το διαβάσει και να μπορεί εύκολα να το κατανοήσει. Ετσι προχωρήσαμε στον εμπλουτισμό τού Λεξικού με πλήθος ποικίλων Σχολίων, ώστε να διαβάζεται και να μην αποτελεί απλώς βιβλίο αναφοράς και ευκαιριακής αναζήτησης πληροφοριών. Π.χ. στο λήμμα πατάτα υπάρχει το εξής σχόλιο:

Η πατάτα προέρχεται από τη Ν. Αμερική. Οι Ισπανοί κατακτητές έφεραν στην Ευρώπη το φυτό τού οποίου οι καρποί αποτελούσαν βασική τροφή των Ινκας και μαζί με αυτό την ονομασία patata, με την οποία τη γνωρίζουμε σήμερα. Ωστόσο, πριν καθιερωθεί η λ. πατάτα στα Ελληνικά, το φυτό και ο καρπός του είχε ονομαστεί από τους λογίους ήδη από τις αρχές τού 19ου αιώναγεώμηλον, δηλ. «μήλο τής γης», αποδίδοντας έτσι στα Ελληνικά τη γαλλική ονομασία τού φυτού pomme de terre. κ.λπ. κ.λπ.

Στον ίδιο σκοπό αποβλέπουν και οι ένθετοι ετυμολογικοί Πίνακες με συγκεντρωτικές πληροφορίες για την προέλευση ορισμένων κατηγοριών λέξεων, π.χ. λέξεων από την Αγγλική, τη Γαλλική, την Τουρκική κ.λπ., λέξεων από κύρια ονόματα, εξελληνισμένων ξένων λέξεων κ.λπ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον (για την ιστορία τής Ελληνικής και όχι μόνον) έχει η συγκέντρωση των αντιδανείων, λέξεων που από την Ελληνική πέρασαν σε ξένη γλώσσα, για να ξαναγυρίσουν πάλι στα Ελληνικά με την ίδια ή άλλη σημασία.

Το Ετυμολογικό Λεξικό είναι πηγή για την καλύτερη γνώση τής ελληνικής γλώσσας, για τη διδασκαλία τής Ελληνικής στο Σχολείο (ρίζες λέξεων - οικογένειες λέξεων- παράγωγα ή σύνθετα), για την ορθογραφία τής Ελληνικής, για την ιστορία τής ελληνικής γλώσσας, για τον ελληνικό πολιτισμό, για τη σχέση τής Ελληνικής με τις άλλες γλώσσες (δάνεια- αντιδάνεια- ελληνογενείς λέξεις- σχέση με Τουρκική, Ιταλική, Γαλλική, Αγγλική, Σλαβικές γλώσσες κ.ά.).

Γενικά, ένα ετυμολογικό λεξικό είναι η ιστορία τής προέλευσης και τής εξέλιξης των λέξεων μιας γλώσσας και μέσα από τις λέξεις και τις σημασίες τους είναι μια ιστορία των εννοιών με τις οποίες εκφράστηκε ένας πολιτισμός.