- Του Αθανάσιου Στεφανή*, Η ΑΥΓΗ: 08/11/2009
H πρόσφατη απώλεια του Kλωντ Λεβί-Στρως δίνει την αφορμή για τη διατύπωση ενός πρώτου, και γι’ αυτό σύντομου, απολογισμού της συμβολής του κορυφαίου Γάλλου ανθρωπολόγου σε έναν τομέα για τον οποίο δεν θα ανέμενε κανείς την εκδήλωση του ενδιαφέροντός του, καθώς βρισκόταν μακριά από το αντικείμενο των ερευνών του: τον αρχαιοελληνικό κόσμο.
O ίδιος δεν υπήρξε ελληνιστής ούτε ιστορικός της αρχαίας Ελλάδας. Eίναι γνωστό ότι από νωρίς στράφηκε στη μελέτη των λαών χωρίς γραφή, ξεκινώντας τις εθνογραφικές του έρευνες από τους Iνδιάνους του Aμαζονίου. Aσχολήθηκε με τη σκέψη που παρέμεινε σε «άγρια κατάσταση» αποδεικνύοντας ότι αυτή μπορεί να συνυπάρξει με την «καλλιεργημένη» σκέψη. Συγκεντρώνοντας στοιχεία για τη ζωή αυτών των λαών, οι οποίοι χωρίς να είναι πρωτόγονοι ή απολίτιστοι σύμφωνα με την επικρατούσα έως τότε επιστημονική κατάταξη, διαπίστωσε ότι διαθέτουν εξίσου οργανωμένες κοινωνίες που ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους. H συστηματική καταγραφή των λεπτομερειών της καθημερινότητας και η ανάλυση της, εκ των πραγμάτων, ιδιαίτερης σχέσης αυτών των ανθρώπων με τη φύση επέτρεψαν στον Λεβί-Στρως να προχωρήσει σε σημαντικές παρατηρήσεις για τις επιστήμες της ανθρωπολογίας και εθνολογίας.
Συγχρόνως όμως πολλές από αυτές τις παρατηρήσεις του, στηριζόμενες στους μύθους των Iνδιάνων, τον οδήγησαν στη δημιουργία ενός υποδειγματικού τρόπου ανάλυσης των μύθων που συνοψίζεται ως εξής: κάθε μυθική αφήγηση αναλύεται ξεχωριστά· γεγονότα του μύθου που αποτελούν διαδοχικές πράξεις εκφράζονται με όσο το δυνατόν μικρότερες φράσεις· κάθε φράση καταγράφεται σε ένα δελτίο. Oμαδοποιούνται τα δελτία με φράσεις που κινούνται στην ίδια λογική των μυθικών στοιχείων και απαρτίζουν ενότητες. Oι πραγματικές συστατικές ενότητες του μύθου δεν αποτελούν κατ’ αυτόν τον τρόπο απομονωμένες σχέσεις, αλλά συνιστούν ομάδες σχέσεων· μέσα από τον συνδυασμό αυτών των ομάδων οι συστατικές ενότητες αποκτούν λειτουργία. H μέθοδός του, στηριζόμενη στη δομική ανάλυση των μύθων, θα απομακρύνει τη δυσκολία που υπήρχε στις μυθολογικές μελέτες, οι οποίες είχαν στόχο την «αναζήτηση της αυθεντικής ή πρωταρχικής εκδοχής του μύθου».
Aντιθέτως, σύμφωνα με τον Λεβί-Στρως, «κάθε μύθος αποσαφηνίζεται με το σύνολο όλων των εκδοχών του», καθώς «δεν υπάρχει μία “αληθινή” εκδοχή, της οποίας αντίγραφα ή παραποιημένες απηχήσεις θα ήταν όλες οι άλλες. Όλες οι εκδοχές ανήκουν στον μύθο» («La structure des mythes», Anthropologie Structurale, Παρίσι 1958, σ. 242). Η μέθοδος αυτή συνέβαλε στην αναζωογόνηση των ερευνών στον τομέα των αρχαιοελληνικών μύθων, αλλά και στην προσέγγιση των θεμάτων της θρησκείας και των θεσμών στον αρχαιοελληνικό κόσμο γενικότερα, προσφέροντας στους ελληνιστές και μελετητές των μύθων και της σκέψης της αρχαίας Ελλάδας πολύτιμα εργαλεία ανάλυσης και έρευνας.
Αναλύοντας τους μύθους, ο Λεβί-Στρως ανακαλύπτει εκτός από το συνηθισμένο νόημα που παρέχει μια αφήγηση κι ένα δεύτερο που δεν είναι εξαρχής φανερό, όπως το πρώτο, γιατί βρίσκεται πίσω από τις λέξεις και διακρίνεται στις μόνιμες δομές της γλώσσας: ότι δηλαδή εκτός από το αφηγηματικό πεδίο υπάρχει και το σημασιολογικό. Προκειμένου να αποσαφηνίσει τη μέθοδό του, επιλέγει το παράδειγμα του γνωστού μύθου του Οιδίποδα για να εφαρμόσει την τεχνική του. Εντοπίζει στα συστατικά αυτού του μύθου στοιχεία που ομαδοποιούνται σε τέσσερις κατηγορίες-στήλες: (α) σχέσεις συγγένειας που χαρακτηρίζονται από τον βαθμό της υπερεκτίμησης (ο Κάδμος που αναζητεί την αδελφή του Ευρώπη, ο Οιδίπους που παίρνει ως σύζυγο τη μητέρα του Ιοκάστη, η Αντιγόνη που παρά την απαγόρευση ενταφιάζει τον αδελφό της Πολυνείκη), (β) σχέσεις συγγένειας, υποτιμημένες ή απαξιωμένες (ο Οιδίπους σκοτώνει τον πατέρα του Λάιο, οι δυο γιοι του, Πολυνείκης και Ετεοκλής, αλληλοσκοτώνονται), (γ) άρνηση της αυτοχθονίας, της σχέσης δηλαδή με τη γη (ο Κάδμος και ο Οιδίπους σκοτώνουν κάποια τέρατα που προέρχονται από τη γη, αντιστοίχως τον δράκοντα και τη Σφίγγα) και (δ) σύνδεση με τη γη (ο Λάβδακος, ο Λάιος και ο Οιδίπους έχουν ελάττωμα στο βάδισμα ή κάποια αδυναμία που αποδεικνύει τη σύνδεση με το έδαφος από το οποίο προήλθαν). Τα στοιχεία αυτά σε συγχρονικό επίπεδο αντιτίθενται μεταξύ τους αλλά και αντιστοιχούν το ένα με το άλλο.
Η ανάλυση αυτή, που υποδεικνύει μια νέα ανάγνωση των μύθων, βοήθησε τους ειδικούς της μυθολογίας και κοινωνικής ανθρωπολογίας στην αρχαία Ελλάδα να αναπτύξουν και προχωρήσουν τη μέθοδο του Λεβί-Στρως (Jean-Pierre Vernant, Marcel Detienne, Pierre Vidal-Naquet) εμπλουτίζοντας τη μελέτη του αρχαίου κόσμου με νέα στοιχεία, αποτελέσματα μακροχρόνιων ερευνών σε λαούς που πρόλαβε ο σπουδαίος ανθρωπολόγος να γνωρίσει και να ζήσει κοντά τους. Συγχρόνως εξοικείωσε τους ελληνιστές -μια συντηρητική κατά τα άλλα επαγγελματική ομάδα, η οποία δύσκολα δέχεται νέες ιδέες και προτάσεις και μάλιστα από επιστήμονες που θεωρούνται ότι βρίσκονται εκτός του χώρου- με αντιθετικά ζεύγη, όπως φύση-νόμος, αρσενικό-θηλυκό, ωμό-ψημένο, κρεατοφαγία-χορτοφαγία, αυτοχθονία-γέννηση από πατέρα και μητέρα κ.λπ., ζεύγη ωστόσο που υπήρχαν στην αρχαιοελληνική σκέψη, αλλά παρέμεναν ανεκμετάλλευτα. Τέλος, ενθάρρυνε τη μελέτη του μικρού γεγονότος, της ασήμαντης λεπτομέρειας και της ανανέωσης του ενδιαφέροντος για θέματα που δεν αποτελούσαν πρώτη επιλογή των ερευνητών του αρχαίου κόσμου, όπως δούλοι, ξένοι, παιδιά, γυναίκες.
* Ο Αθανάσιος Στεφανής είναι ερευνητής της Ακαδημίας Αθηνών και σύμβουλος-καθηγητής στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
No comments:
Post a Comment