Λάθος του Κούντερα που δεν έδωσε εξηγήσεις

• Ο ΙΒΑΝ ΚΛΙΜΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Ενας από τους σημαντικότερους εν ζωή Τσέχους και Ευρωπαίους συγγραφείς, ο 78χρονος Ιβαν Κλίμα βρίσκεται στην Αθήνα, προσκαλεσμένος των εκδόσεων «Καστανιώτη» και της πρεσβείας της Τσεχικής Δημοκρατίας.

Ο Ιβαν Κλίμα στην οδό Πανεπιστημίου, φωτογραφίζεται μπροστά στον πάγκο πλανόδιου βιβλιοπώλη

Τελευταία, κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα «Ενα ερωτικό καλοκαίρι», σε μετάφραση της Σόνιας Στάμου - Ντορνιάκοβα, που μας έχει γνωρίσει σημαντικά έργα της τσεχικής λογοτεχνίας. Στα ελληνικά μπορείτε ακόμη να ανακαλύψετε τα: «Ούτε άγιοι, ούτε άγγελοι» («Κέδρος»), «Ερωτας και σκουπίδια» («Αλεξάνδρεια»), «Περιμένοντας το σκοτάδι, περιμένοντας το φως», «Η δοκιμασία» («Οδυσσέας»), «Απόκρυφη οικειότητα» («Τραυλός»).

• Την εμπειρία σας από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Τερεζίν την ξεπεράσατε ποτέ και, αν υποθέσουμε ότι υπάρχει ένας τρόπος υπέρβασης αυτής της εμπειρίας, η λογοτεχνία είναι το όχημα μέσα από το οποίο μπορεί να την υπερβεί ή να την ανασυνθέσει δημιουργικά ένας συγγραφέας;

«Θα έλεγα ότι είναι προσωπικό θέμα του καθενός αυτή η εμπειρία και πως επιδρά στον ψυχισμό του. Δεν νομίζω πώς ανήκω σε αυτούς που αισθάνονται ότι τους έχει επηρεάσει αρνητικά ή τους έχει καταστρέψει. Υπέστην καθεστώτα καταπιεστικά και έτσι αυτό που με ενδιέφερε, είναι πώς σφραγίζουν αυτά τη ζωή του κάθε ανθρώπου. Γι' αυτό και στα βιβλία μου μίλησα και έγραψα για την κράτησή μου στο στρατόπεδο Τερεζίν μόνο περιστασιακά. Σ' ένα από τα τελευταία μου βιβλία, που είναι μία συλλογή διηγημάτων, έγραψα μία ιστορία για το πώς συνάντησα τον Γιόζεφ Μένγκελε, τον γιατρό του Αουσβιτς. Αναρωτήθηκα: τον επινόησα ή ήταν μια πραγματική ιστορία; Αυτό που με ενδιέφερε στο διήγημά μου είναι να παρουσιάσω τον Μένγκελε να επιμένει ότι δεν έκανε τίποτα το κακό. Αντίθετα, φώτισα το γεγονός ότι αυτοί οι άνθρωποι είχε προαποφασιστεί να εξοντωθούν. Ο Μένγκελε, ωστόσο, όπως εν τέλει τον σκιαγράφησα, είναι πεπεισμένος ότι έσωσε καμιά δεκαριά παιδιά...».

• Είστε Τσέχος και Εβραίος. Σε ποιο βαθμό η «τσεχικότητά» σας και η «εβραϊκότητά» σας επηρέασε τη λογοτεχνία σας;

«Η εβραϊκότητά μου υπολείπεται της τσεχικότητάς μου στο έργο μου. Διότι δεν μεγάλωσα ως Εβραίος, ούτε γνωρίζω τις γιορτές των Εβραίων. Πάντα αισθανόμουν Τσέχος συγγραφέας. Πάντως, όταν με κάλεσαν στο Ισραήλ και γύρισαν ένα επτάωρο ντοκουμέντο για μένα, και τους προειδοποίησα ότι δεν αισθάνομαι Εβραίος συγγραφέας, αυτοί μού είπαν: "Για μας είσαστε!"».

• Το 1968, όταν ξέσπασε η Ανοιξη της Πράγας, είχατε βρεθεί στην Αγγλία. Τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς ταξιδέψατε στην Αμερική για να παραστείτε στο ανέβασμα ενός θεατρικού σας έργου. Γιατί δεν παραμείνατε στο εξωτερικό με την ιδιότητα του αντιφρονούντος συγγραφέα εναντίον του πρώην κομμουνιστικού καθεστώτος και επιστρέψατε στην Τσεχία;

«Δεν ήθελα να μου πάρουν την πατρίδα μου. Ως συγγραφέας γνώριζα ότι αν έμενα στο εξωτερικό, θα έχανα την επαφή μου με τη γλώσσα μου και τους ανθρώπους του τσεχικού λαού».

• Για είκοσι χρόνια, από το 1968 μέχρι το 1989, η δημοσίευση των κειμένων σας γινόταν με τη μορφή σαμιζντάτ. Ο λαθραίος τρόπος έκδοσης έργων δικών σας και ομοτέχνων σας, που ήταν μια πράξη αντίστασης στο καθεστώς, σε ποιο βαθμό είχε και λογοτεχνική αξία;

«Οπως κάθε ελεύθερη πράξη, ήταν τότε ενάντια στο καθεστώς. Οντως δημιουργήθηκαν πολύ σημαντικά έργα, τα σημαντικότερα εκείνης της εικοσαετίας. Μπορώ να αναφέρω ορισμένα ονόματα: Βάτσλαβ Χάβελ, Πάβελ Κόχουτ, Λουντβίκ Βατσούλικ, Γιρί Γκρούζα. Εκείνη την περίοδο, έγραψε και ο Μποχουμίλ Χράμπαλ τα κυριότερα έργα του. Αλλά και ο νομπελίστας μας Γιάροσλαβ Σάϊφερτ».

• Να μπω στον πειρασμό να σας ρωτήσω τη γνώμη σας για τον Χάβελ και τον Κούντερα;

«Αν ο Χάβελ είχε ζήσει σε συνθήκες δημοκρατίας, ίσως να μην είχε γίνει δραματουργός. Είναι καταπληκτικός δοκιμιογράφος και είναι εξαιρετική προσωπικότητα στην πολιτική. Ενώ όλοι οι πολιτικοί είναι πραγματιστές και κυνικοί για να κάνουν πολιτική καριέρα, ο Χάβελ είχε σε πρώτη θέση την ηθική και τις ανθρωπιστικές αρχές, γι' αυτό μπορούσε να γίνει πρόεδρος στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Υπό κανονικές πολιτικές συνθήκες, δεν θα τον άφηναν να μπει καν στην πολιτική.

»Ο Κούντερα ανήκε από το 1968 στην ομάδα των διανοουμένων που ασκούσε κριτική στο κομμουνιστικό καθεστώς. Τα πρώτα του έργα, τα οποία ήταν υπέρ του κομμουνιστικού καθεστώτος, δεν ήταν τόσο απαίσια όσο άλλων συγγραφέων της εποχής εκείνης. Ενα καλό παράδειγμα είναι το "Αστείο" του, το οποίο δεν είχε σχέση με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Βέβαια, όταν έφυγε για το Παρίσι, έκανε ότι δεν είχε καμία σχέση με τον κομμουνισμό.

»Για την κατηγορία ότι ήταν χαφιές του κομμουνιστικού καθεστώτος, έχω να πω ότι ο Κούντερα είχε πρόβλημα με το Κόμμα τη δεκαετία του '50. Υπάρχει βέβαια αυτό το έγγραφο από τα κρατικά αρχεία στο οποίο φέρεται ότι ο Κούντερα είχε συνεργαστεί με τη μυστική αστυνομία του Κόμματος. Αλήθεια είναι ότι πολλοί δεν θα συνεργάζονταν και επομένως θα διακινδύνευαν να φυλακιστούν. Ο Κούντερα δεν είναι ο τύπος που θα ρίσκαρε να τον κλείσουν φυλακή. Ως κομματικό μέλος θεωρούσε υποχρέωσή του να το καταγγείλει. Οταν την περσινή χρονιά μαθεύτηκε το γεγονός αυτό, δεν βγήκε να δώσει ξεκάθαρες εξηγήσεις. Και αυτό το θεωρώ λάθος του». *

Μιλάω για απιστία και ενοχή

• Στο έργο σας κυρίαρχο στοιχείο είναι η ενοχή, όταν οι ήρωές σας αποφασίζουν να βγουν από τον θεσμό του γάμου για ν' αναζητήσουν ερωτικές περιπέτειες. Στο μυθιστόρημά σας «Απόκρυφη οικειότητα» διαχειρίζεστε και το πόση απιστία χωράει στην πίστη, αφού πρωταγωνιστικό πρόσωπο είναι ένας αιδεσιμότατος. Ποια είναι η γνώμη σας;

«Ακριβώς έτσι είναι. Διαβάσατε σωστά το έργο μου και σας ευχαριστώ πολύ. Στη σύγχρονη λογοτεχνία η απιστία θεωρείται δεδομένο. Για τους δικούς μου ήρωες, η απιστία συνδέεται με την έννοια της ενοχής. Γι' αυτό πάντα οι ήρωές μου τιμωρούνται για τις επιλογές τους. Είτε χάνοντας την εσωτερική τους ασφάλεια ή καταστρέφοντας την καριέρα τους. Για παράδειγμα, στο "Ερωτας και σκουπίδια", που όταν εκδόθηκε πούλησε 150.000 αντίτυπα, ο ήρωας αισθάνεται την απιστία ως προδοσία. Ομως, σε αυτό τονίζω και τη σχέση με τον πατέρα του, που είναι σχέση καθαρής αγάπης».

• Το «Ερωτας και σκουπίδια», είναι το βιβλίο σας με τα περισσότερα αυτοβιογραφικά στοιχεία;

«Ολα τα βιβλία μου έχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία. Σ' ένα βιβλίο με διηγήματά μου που έχουν κυκλοφορήσει μόνο σε αγγλική έκδοση, οι αναγνώστες έχουν την αίσθηση ότι τα επινοημένα στοιχεία είναι αυτοβιογραφικά και το αντίθετο. Και δεν είναι λανθασμένη, γιατί όταν ο συγγραφέας επινοεί, θέλει να βρίσκεται εγγύτερα στον ρεαλισμό».

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ, Ελευθεροτυπία, Τετάρτη 11 Νοεμβρίου 2009