Ο Εμπειρίκος, ο σουρρεαλισμός και οι βλοσυροί αστοί

• Μία ανέκδοτη διάλεξη του Ανδρέα Εμπειρίκου (1901-1975), την οποία έδωσε πριν από εβδομήντα τέσσερα χρόνια, το 1935, εκδόθηκε σε βιβλίο. Κυκλοφορεί αυτή την εβδομάδα με τον τίτλο «Διάλεξη του 1935 για τον σουρρεαλισμό», με εισαγωγή-επιμέλεια του Γιώργη Γιατρομανωλάκη («Αγρα»).

Ανδρέας Εμπειρίκος: ο φλογερός προφήτης του σουρρεαλισμού έγραψε τη διάλεξη σε 26 απλές κόλλες αναφοράς των 30 γραμμών, με γραφή ευανάγνωστη και με λίγες προσθήκες και διαγραφές Η είδηση της διάλεξης ανακοινώθηκε από τις σελίδες της εφημερίδας «Η Καθημερινή», στις 25 Ιανουαρίου 1935, ως εξής: «Σήμερον Παρασκευήν και ώραν 7 1/4 μ.μ. θα δοθή εις την Λέσχην Καλλιτεχνών η αναγγελθείσα διάλεξις του κ. Α. Εμπειρίκου "Περί Συρρεαλισμού". Η είσοδος θα επιτραπή και εις μη μέλη». Η Λέσχη Καλλιτεχνών επί της οδού Καραγεώργη Σερβίας -που αναφέρεται στην είδηση- ιδρύθηκε το 1928 από τον Περικλή Βυζάντιο και τον γλύπτη Φωκίωνα Ρωκ. Είχε συνεργάτες τον Μιλτιάδη Μαλακάση, τον Κώστα Ουράνη και τον Δημήτρη Μητρόπουλο.

Τις περισσότερες πληροφορίες, που είχαμε μέχρι τώρα σχετικά μ' αυτή τη διάλεξη, τις είχε δώσει ο ίδιος ο ποιητής σε συνέντευξή του με τίτλο «Μάχομαι διά την απελευθέρωση του έρωτα» (περιοδικό «Ηριδανός», 1976), στην Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου.

Θυμόταν ο Ανδρέας Εμπειρίκος: «Είχαμε σχηματίσει ένα μικρόν κύκλον φίλων, ο Ελύτης, ο Καλαμάρης, σαν υπερρεαλιστές, να βγάλουμε ένα περιοδικό δικό μας για να μη συνεργαστούμε με τα παραδοσιακά. Θα το λέγαμε "Ο Θίασος". Δεν έγινε. Συνεργάστηκα αργότερα με τα "Νέα Γράμματα". Το 1935 έδωσα και την πρώτην διάλεξιν για τον υπερρεαλισμόν, εις την Λέσχην Καλλιτεχνών, το "Ατελιέ", Καραγιώργη της Σερβίας. Μίαν μύησιν, μίαν εισαγωγήν. Κράτησε πάνω από μία ώρα. Το "Ατελιέ" είχε κάνει αγγελίαν διά του Τύπου. Ηρθαν γύρω στα εκατόν πενήντα με διακόσια άτομα. Ολίγοι όμως κατάλαβαν, οι περισσότεροι ήσαν εναντίον. Ο Κατσίμπαλης τότε ήτο κατά, ο Καραντώνης επιφυλακτικός. Το ογδόντα τοις εκατό του κοινού, δυσμενέστατον».

Εκείνη την εποχή, ο Οδυσσέας Ελύτης, δέκα χρόνια νεότερος του Ανδρέα Εμπειρίκου, αναζητεί τους καινούργιους ποιητικούς του δρόμους. Τη μαρτυρία του για τη διάλεξη «Για τον σουρρεαλισμό» την καταθέτει στα «Ανοιχτά χαρτιά»: «[...] Εγινε η διάλεξη μπροστά σε μερικούς βλοσυρούς αστούς που άκουγαν, φανερά ενοχλημένοι, ότι εκτός από τον Κονδύλη και τον Τσαλδάρη, υπήρχαν και άλλοι ενδιαφέροντες άνθρωποι στον κόσμο, που τους έλεγαν Φρόιντ ή Μπρετόν. Ελειπαν οι καλοί αγωγοί της θερμότητας, οι νέοι. Παρ' όλα αυτά ο σπόρος είχε πέσει και σε λίγο, μέσα στη χρυσή σκόνη της άνοιξης που έφτανε, άρχισαν να μετεωρίζονται και να στίλβουν παράξενα ονόματα και όροι πρωτάκουστοι: το υποσυνείδητο, η αυτόματη γραφή, το hasard objectif, η μέθοδος paranoiaque critique, το merveilleux και τα λοιπά».

Το χειρόγραφο, το οποίο βρέθηκε στα κατάλοιπα του ποιητή και μελέτησε ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης, αποτελείται από 26 απλές κόλλες της αναφοράς των 30 γραμμών. Το χειρόγραφο είναι πλήρες, όλες οι κόλλες έχουν αριθμηθεί, η γραφή είναι αρκετά ευανάγνωστη, οι διορθώσεις, οι προσθήκες και οι διαγραφές είναι σχετικά λίγες. Στον ίδιο φάκελο βρέθηκαν ακόμη: ένα προσχέδιο της διάλεξης, γραμμένο στα ελληνικά, και δώδεκα χειρόγραφες σελίδες στα γαλλικά, χωρίς αρίθμηση. Οι δεύτερες περιέχουν ένα προσχέδιο επιστολής, που ο Εμπειρίκος σκόπευε να αποστείλει στον Αντρέ Μπρετόν, με την οποία θα τον ενημέρωνε για τις απόψεις του σχετικά με την 3η Διεθνή, την Επανάσταση και τον υπερρεαλισμό. Κι ακόμη, ένα προσχέδιο ενός εκτενέστερου κειμένου, με τίτλο «Le Surrealisme et la Revolution».

Ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης εκτιμά ότι η εμπειρίκεια διάλεξη είναι καλά οργανωμένη και γεμάτη πληροφορίες. Σήμερα, με την πολυτέλεια της χρονικής απόστασης, έχουμε τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε, πάντα κατά τον επιμελητή, «τόσο την αρχική της ορμή και τολμηρότητά της όσο και τη φιλολογική της αξία. Πρόκειται για ένα μοναδικό ελληνικό κείμενο σχετικά με την ιστορία, το περιεχόμενο αλλά και τις πολιτικοκοινωνικές φάσεις του υπερρεαλισμού, πολύτιμο για τη βιβλιογραφία μας, ένα κείμενο που ουσιαστικά θέλει να τοποθετήσει από το 1935 την Ελλάδα στον υπερρεαλιστικό χάρτη. Σε τούτο συντελεί όχι μόνο η αποστολική διάθεση του Εμπειρίκου να διαδώσει το νέο Κίνημα, αλλά και η βαθιά γνώση του υπερρεαλισμού, πέραν από τη γνωριμία του με σημαίνοντα πρόσωπα του γαλλικού υπερρεαλισμού, με προεξάρχοντα τον Μπρετόν».*

Μην ντρέπεστε την ενδόμυχή σας αλήθεια

Το τι καινούργιο θα έφερνε ο υπερρεαλισμός στα τότε ποιητικά δρώμενα, το περιγράφει ο Ανδρέας Εμπειρίκος, στο ακόλουθο απόσπασμα της διάλεξής του:

«Η νέα αυτή ποίηση είναι πια στη διάθεση όποιου επιθυμεί να την γράψη, και όποιου επιθυμεί να την κάμη με όλη την κυριολεξία της λέξεως αυτής, φτάνει ο ποιητής να μην περιφρονήση τα απλούστατα μέσα που του προσφέρει ο Σουρρεαλισμός, φτάνει να μην ντραπή την ενδόμυχή του αλήθεια, φτάνει να μην κωφεύση στην σουρρεαλιστική φωνή που πάντοτε αντηχεί εντός μας, στη φωνή που είπε τόσο σωστά ο Μπρετόν πως εξακολουθεί να ψάλλη και στις παραμονές του θανάτου και απάνου από τις τρικυμίες».

• Του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ, Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 27 Νοεμβρίου 2009