Στην οθόνη του ποιήματος

• Η ΑΥΓΗ: 29/11/2009

• ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΛΑΝΑ*

• BERTIL MALMBERG, Ταξιδεύοντας διαφορετικά – Επιλογή ποιημάτων, Επιμέλεια-Εισαγωγή-Μετάφραση: Βασίλης Παπαγεωργίου, Πρόλογος: Peter Luthersson. Εκδόσεις Οδός Πανός, σελ. 80

«Το πιο ωραίο που μπορώ να επικαλεστώ αναφορικά με τις προθέσεις μου, δίχως να αισθάνομαι άσχημα, είναι η θέλησή μου να εκφράζομαι με ευκρίνεια και ακρίβεια, Όταν το καταφέρνει κανείς αυτό αισθάνεται ανακούφιση και απελευθερώνεται».

Οι δύο αυτές προτάσεις θα μπορούσαν κάλλιστα ν' ανήκουν σ' έναν σημαντικό φυσικό ή μαθηματικό· στον Bohr -ας πούμε- αφού ο Einstein είχε συνηθίσει τους Ευρωπαίους και τους Αμερικανούς σε παρόμοιους λεκτικούς αιφνιδιασμούς. Πραγματικά, οι λέξεις «ανακούφιση και «απελευθερώνεται» έρχονται να διαταράξουν την αποφασιστικότητα της πρώτης πρότασης. Εκτός αν καταφύγουμε σ' εκείνο το «αίσθημα της ορθολογικότητας», για το οποίο τόσο καίρια μίλησε ο William James. Η ευκρίνεια και η ακρίβεια αποτελούν αντικείμενα του επιστημονικού και φιλοσοφικού πόθου. Παράγουν ωστόσο ένα αίσθημα ολοκλήρωσης και ανάπαυσης στη νωθρή αληθοφάνειά τους. Έχει και η επιστήμη την ψυχολογική της διάσταση, που εκτείνεται αριστερά ερωτοτροπώντας με τα αιτήματα της ποίησης. Γιατί, όχι σπάνια, η ευκρίνεια και η ακρίβεια προβάλλονται ως σημαντικότατες αρετές του ποιητικού λόγου.

Ως κατεξοχήν αρετές τις προβάλει ο Σουηδός ποιητής Μπέρτιλ Μάλμπεργκ (1889-1958), στον οποίον ανήκουν τα λόγια της αρχής, και τον οποίον μπορούμε να γνωρίσουμε πολύ σύντομα, αλλά ουσιαστικά, στη μικρή επιλογή τού Βασίλη Παπαγεωργίου. Και είναι πολύ αυτό το λίγο, γιατί μέσα σε λιγότερες από 80 σελίδες, ο Σουηδός ποιητής πτυχώνει τον λόγο με θαυμάσιες στοχαστικές κινήσεις.

Ο Bertil Malmberg υπήρξε προσωπικότητα οριακή. Γεννημένος το 1889, εμφανίστηκε στα γράμματα της χωράς του, το 1908, με το βιβλίο Φωτιές, που περιλάμβανε ποιήματα με παραδοσιακή τεχνική και μεταφυσική θεματική. Ο θάνατος και η συνεχής παρουσία του στη ζωή χαρακτήρισαν από την αρχή την ποίησή του, η οποία κατέγραφε συνεχώς τις αθέατες σχέσεις των υλικών και πνευματικών όντων που πλαισιώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Μέχρι το 1948, τα ποιήματά του ακολουθούν παραδοσιακές τεχνικές και ο ίδιος ακολουθεί τον δύσβατο δρόμο μιας ζωής μοναχικής, αριστοκρατικής από πνευματική άποψη, στηριγμένης σε εκλεκτικές συγγένειες με τους Γερμανούς ρομαντικούς και τους Γάλλους συμβολιστές, και βυθισμένης στα ναρκωτικά και το αλκοόλ. Η καταγωγή της ιδιοφυίας του δεδομένη: Baudelaire - Hölderlin - ηπειρωτικός υπαρξισμός. Η γλώσσα του οριακή, όπως και η ζωή του, αν και ο λυρισμός του παραμένει παραδοσιακός.

Ξαφνικά, στα 1948, μετά από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, η πνευματικότητά του στρέφεται προς τον ελεύθερο στίχο. Η εμπειρία της επαφής με τον θάνατο και, οπωσδήποτε, η εμπειρία των τεχνητών παραδείσων των ναρκωτικών και του αλκοόλ, πρόβαλε εκφραστικά αιτήματα, που δεν ήταν δυνατόν να ικανοποιηθούν από τον ήδη τυποποιημένο στίχο του Fin de siècle. Ο αισθητισμός, ως τελευταίο καταφύγιο του τρομαγμένου από την ανερχόμενη κοινωνική λογική της αγοράς ρομαντισμού, είχε επεξεργαστεί ένα σύστημα αισθητικών προδιαγραφών τόσο απαιτητικό, ώστε οι ποιητές που επέμεναν στον παραδοσιακό στίχο να βυθίζονται σε μια λεπτή ειρωνεία, η οποία τους έλυνε αρκετά τεχνικά προβλήματα, αλλά αφαιρούσε κάθε ζωντάνια από το ποίημα. Παιδί του τέλους του 19ου αιώνα ο Malmberg, χαρακτηριστικά αριστοκρατικός και décadenciste, θα κατορθώσει να αποδεσμευτεί από ένα ολόκληρο έργο (δέκα εξαιρετικά βιβλία) που τον είχε φέρει στην πρώτη γραμμή της σουηδικής ποίησης, και να δημιουργήσει ένα καινούργιο, μοντερνιστικό έργο, το οποίο πυροδότησε μια σχολή εσωτερικής, μυστικής ή μεταφυσικής γραφής: την σημαντική για την εξέλιξη της σουηδικής ποίησης γενιά του 1940. Φυσικά, πριν από το νέο αυτό έργο, είχε δημιουργηθεί ο νέος ποιητής, κληρονομώντας από τον παλιό, ό,τι δυναμικότερο: την εκφραστική τόλμη, τη λεπτή παρατήρηση, την τέλεια οργάνωση του λόγου, το μεταφυσικό βάθος και την υπαρξιστική διαχείριση των επίμονων θεμάτων του θανάτου, του τρόμου, της μόνωσης. Άλλωστε, φαίνεται πως η ρωγμή που έθραυσε το προσωπείο του ποιητή, για να φανερώσει έναν ποιητή, είχε σχέση με την αδυναμία του παραδοσιακού στίχου να προχωρήσει αρκετά βαθιά.

Το αποτέλεσμα δικαίωσε την ισχυρή ποιητική ιδιοσυγκρασία του. Η ποίηση που θα γράψει στο εξής, θα έχει ισχυρά μοντερνιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία της επιτρέπουν να φτάνει απρόσκοπτα μέχρι τον σημερινό αναγνώστη, όσο τουλάχιστον φτάνουν οι κινηματογραφικές ταινίες του Ingmar Bergman. Αξίζει να σημειωθεί πως το κλίμα της ποίησης του Malmberg αδικείται όταν χαρακτηρίζεται ονειρικό, όπως συμβαίνει συχνά στις παρουσιάσεις του βιβλίου του για παιδιά Ake och hans värld (Ο Όκε και ο κόσμος του). Ονειρικό είναι μόνο το υλικό του, ακριβώς με την ίδια έννοια που είναι ονειρικό το υλικό της Έβδομης Σφραγίδας του Bergman. Η παρουσίασή του είναι σχεδόν αμιγώς κινηματογραφική, και μάλιστα με επιδέξια κίνηση της κάμερας σε αντικειμενικά πλάνα. Από εδώ και η ακρίβεια, η ευκρίνεια, που επιδίωκε. Άλλωστε ο Malmberg υπήρξε εξαίρετος σεναριογράφος.

Στο ποίημα ΑΚΡΟΑΤΗΣ ΡΑΔΙΟΦΩΝΟΥ (σελ. 27) -το οποίο ο Παπαγεωργίου έχει μεταφέρει στα ελληνικά με τρόπο που θα ορκιζόταν κανείς πως δεν είναι μετάφραση- μπορούμε να δούμε καθαρά αυτήν την κινηματογραφική παρουσίαση.

Όταν άκουσε τις ειδήσεις

για το Άουσβιτς

που έφταναν παταγωδώς από τον Άδη -

τότε ρίγησε

ο Ηλιογάβαλος, ο νεαρός Σύριος,

που άκουγε μαζί με τη μητέρα του.

«Περισσότερα!» βόγκηξε

και χτύπησε το πάτωμα με το πόδι:

το ανίσχυρο σκιώδες πόδι...

Δυστυχώς ο χώρος δεν επιτρέπει να δούμε ένα πιθανό découpage αυτού του μικρού σεναρίου -αρκετά καβαφικού, όπως σημειώνει ο μεταφραστής- αλλά μπορούμε να στρέψουμε την προσοχή μας, για μια στιγμή, στο τελευταίο πλάνο. Το κύριο πρόσωπο του ποιήματος δεν χτυπά το πόδι στο πάτωμα, αλλά το πάτωμα με το πόδι. Αυτή η λεπτή διάκριση γίνεται με την στροφή της κάμερας στο πάτωμα. Το πόδι μπαίνει στο πλάνο μετά. Στην αρχή, σαν ένα οποιοδήποτε πόδι που προτίθεται να χτυπήσει το έδαφος. Ύστερα το χτυπά και τότε ο φακός μάς αφήνει να δούμε -στο σημείο της κρούσης- ένα ανίσχυρο σκιώδες πόδι. Από αυτήν την κίνηση στην οθόνη του ποιήματος προκύπτει η ηθική διάστασή του, χωρίς καμία λεκτική ηθική συνεισφορά. Με διαύγεια και ακρίβεια. Και μια και το έφερε ο λόγος, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως η τεχνική του συγκεκριμένου ποιήματος θα μπορούσε να στρέψει την προσοχή μας σε μιαν αδιερεύνητη πλευρά του καβαφικού έργου: την εικόνα.

Άλλα, πραγματικά συναρπαστικά ποιήματα, όπως Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΤΑΙ ΤΟΝ ΣΑΤΑΝΑ (σσ. 22-24), ΑΠΟΠΛΗΚΤΟΣ (σσ. 31-33) και Ο ΠΟΙΗΤΗΣ (σσ. 36-37) είναι μια ελάχιστη ματιά σ' ένα σπουδαίο έργο, που αξίζει να μας δοθεί απλόχερα. Στο μέτρο των αντοχών του Βασίλη Παπαγεωργίου, δηλαδή, ο οποίος μάχεται χρόνια τώρα για τη δημιουργία μιας στενής σχέσης ανάμεσα στην ελληνική και τη σουηδική λογοτεχνία, μεταφράζοντας και στις δύο γλώσσες.

*Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ποιητής