Βιβλία χωρίς πνευματικά δικαιώματα

• Αν και τα τελευταία χρόνια η κατάσταση στον εκδοτικό χώρο έχει «συμμαζευτεί», τα κρούσματα παραβίασης παραμένουν

Της Ολγας Σελλα

«Μια σοβαρή παρεξήγηση μας αναγκάζει να επανέλθουμε –καλό αυτό! – στον Γιόζεφ Ροτ. Το “Εμβατήριο Ραντέτσκυ” κυκλοφόρησε ταυτόχρονα σχεδόν τόσο από την Αγρα (που έχει τα δικαιώματα) όσο και από τις Ροές, που έκαναν κάποιο λάθος στον υπολογισμό των 70 χρόνων από τον θάνατο του συγγραφέα, όσο δηλαδή πρέπει να διαβούν για να ελευθερωθούν τα δικαιώματα του όποιου βιβλίου. Συγκεκριμένα, ο υπολογισμός ισχύει κατ’ έτος και όχι κατά μήνα. Το καμπανάκι του δικαστή δεν μας ενδιαφέρει βεβαίως, οι εκδότες ας βρουν την άκρη». Ετσι ξεκινούσε ο Κωστής Παπαγιώργης το δεύτερο άρθρο του για το βιβλίο του Γιόζεφ Ροτ «Εμβατήριο Ραντέτσκυ», (Lifo, τευχ. 177, 29/10/09), δημοσιοποιώντας μ’ αυτόν τον τρόπο το τελευταίο κρούσμα παραβίασης πνευματικών δικαιωμάτων, ένα θέμα που δεν είναι διόλου περιθωριακό στον εκδοτικό χώρο. Στην προκειμένη περίπτωση, οι εκδόσεις «Αγρα» δεν κινήθηκαν δικαστικά, αφού έτσι κι αλλιώς τα πνευματικά δικαιώματα του Γιόζεφ Ροτ απελευθερώνονται στο τέλος του 2009. Δεν ισχύει όμως το ίδιο για όλες τις περιπτώσεις.

Ας ξεκινήσουμε με το γράμμα του νόμου, σύμφωνα με το οποίο τα πνευματικά δικαιώματα ενός συγγραφέα απελευθερώνονται όχι τον μήνα του θανάτου έπειτα από 70 χρόνια, αλλά το τέλος της χρονιάς του θανάτου ενός συγγραφέα. Κι αν όλοι παραδέχονται ότι τα τελευταία χρόνια η κατάσταση έχει «συμμαζευτεί», στην Ελλάδα, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, κάθε λίγο δημοσιεύονται ανακοινώσεις εκδοτών που δηλώνουν ότι αγόρασαν τα αποκλειστικά δικαιώματα της έκδοσης των βιβλίων κάποιου συγγραφέα και ζητούν από εκδότες και βιβλιοπώλες να αποσύρουν τα αντίτυπα που κυκλοφορούν. Τελευταίο δείγμα τέτοιας δημόσιας έκκλησης ήταν η ανακοίνωση των εκδόσεων Scripta: «Οι εκδόσεις Scripta εξασφάλισαν τα δικαιώματα των έργων της Κολέτ για την ελληνική γλώσσα από τον γαλλικό εκδοτικό οίκο Fayard. (...) Παρακαλούνται οι φίλοι διανομείς και οι βιβλιοπώλες, όπως αποσύρουν από τα σημεία πώλησης τυχόν αντίτυπα προηγούμενων εκδόσεων της εν λόγω συγγραφέως». Το mail στάλθηκε στις 7 Οκτωβρίου. Η εκδότρια Χρύσα Γεωργακοπούλου παραδέχεται ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να πραγματοποιηθεί η «παράκληση» που απευθύνει στους βιβλιοπώλες, χωρίς να καταλογίζει σε όλες τις περιπτώσεις δόλο. «Τι μας τα λέτε εμάς; Να τα πείτε στους εκδότες», απαντούν συνήθως οι βιβλιοπώλες. Και όλοι γνωρίζουν ότι ούτε οι «παράνομοι» εκδότες αποσύρουν ούτε οι βιβλιοπώλες δίνουν πίσω τα μη νόμιμα αντίτυπα.

Οι ατζέντηδες–φρουροί

Η παρουσία ατζέντηδων και πρακτόρων που κανονίζουν σε αρκετές περιπτώσεις τα συμβόλαια μεταξύ των εκδοτών και των συγγραφέων έχει βάλει φρένο στο χάος που επικρατούσε μέχρι πριν από λίγα χρόνια. Η Νέλλη Μουκάκου, που έχει ένα από τα παλαιότερα πρακτορεία δικαιωμάτων στην Ελλάδα, λέει: «Δεν μπορώ να εγγυηθώ ότι δεν συμβαίνει καθόλου η έκδοση βιβλίων χωρίς δικαιώματα, σίγουρα πάντως συμβαίνει σε πολύ μικρότερο βαθμό. Και οι εκδότες έχουν μπει σε άλλη λογική, και οι αποστάσεις έχουν μικρύνει, και η τεχνολογία δυσκολεύει στο να γίνονται πράγματα στο σκοτάδι. Μέχρι πριν από 6 - 7 χρόνια πηγαίναμε στις εκθέσεις βιβλίου για να εντοπίσουμε τις παράνομες εκδόσεις. Με τα νέα βιβλία τώρα πια δεν γίνεται. Το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως στους κλασικούς του προηγούμενου αιώνα, που μέχρι κάποια στιγμή ήταν ελεύθερα τα βιβλία τους και στο μεταξύ εντάχθηκαν στο καθεστώς των δικαιωμάτων».

Τι σημαίνει αυτό το τελευταίο; Οτι οι κληρονόμοι ενός συγγραφέα του 19ου αι. ή των αρχών του 20ού φτιάχνουν ένα ίδρυμα και δίνουν τα αποκλειστικά δικαιώματα σε κάποιους εκδότες. Οπως συνέβη με τα βιβλία της Κολέτ και όπως πρόκειται να συμβεί με τα βιβλία της Βιρτζίνια Γουλφ, που όμως ακόμα όσα κυκλοφορούν, είναι νόμιμα.

Από τις πιο καινούργιες ατζέντισσες, η Νίκη Νταβαρίνου λέει στην «Κ»: «Βιβλία χωρίς δικαιώματα εξακολουθούν να βγαίνουν, όχι όπως παλιά, αλλά πρόβλημα υπάρχει. Με τους σύγχρονους συγγραφείς ή στοχαστές, το πρόβλημα εντοπίζεται κυρίως σε άρθρα και επιστημονικές ανακοινώσεις, που κυκλοφορούν σε όλον τον κόσμο χωρίς δικαιώματα. Ο Νόαμ Τσόμσκι είναι μια πολύ χαρακτηριστική περίπτωση, αφού άρθρα του και ανακοινώσεις του σε συνέδρια εκδίδονται σε όλο τον κόσμο, τις περισσότερες φορές χωρίς δικαιώματα. Πολύ δυσκολότερη είναι η κατάσταση με κάποιους κλασικούς συγγραφείς, που ενώ υπάρχουν οι νόμιμες και πλήρεις εκδόσεις, συνεχίζουν να κυκλοφορούν και οι παλιές. Το ζήτημα είναι ότι δεν υπάρχει έλεγχος. Θα έπρεπε, δηλαδή, όταν ο εκδότης καταθέτει την αίτηση για ISBN στην Εθνική Βιβλιοθήκη να ζητείται και το συμβόλαιο», συμπληρώνει.

Αντιδεοντολογική συμπεριφορά

Ο υπεύθυνος ξένης λογοτεχνίας των εκδόσεων «Καστανιώτη», Ανταίος Χρυσοστομίδης λέει και παραδείγματα. Ετσι κι αλλιώς από το 2004, οπότε πήραν τα αποκλειστικά δικαιώματα του Χέμινγουεϊ, είχαν ζητήσει επίσης από εκδότες και βιβλιοπώλες ν’ αποσύρουν τα αντίτυπα βιβλίων του Αμερικανού συγγραφέα.

Πέντε χρόνια μετά, το πρόβλημα εξακολουθεί να υπάρχει. «Το μεγάλο πρόβλημα είναι ο Καμύ, διότι εμείς κάναμε εξώδικα και επιστολές και στα βιβλιοπωλεία και στους εκδότες. Οι περισσότεροι συμμορφώθηκαν, παρ’ όλα αυτά σ’ έναν γνωστό εκδότη και βιβλιοπώλη τα αντίτυπα από το στοκ του “Ξένου” του Καμύ εδώ και 11 χρόνια δεν λένε να τελειώσουν... Και βιβλία του Χέμινγουεϊ εξακολουθούν να κυκλοφορούν χωρίς δικαιώματα και του Ιταλο Καλβίνο. Αυτή η αντιδεοντολογική συμπεριφορά σε αναγκάζει να προχωρήσεις σε ένδικα μέσα. Δεν το έχουμε κάνει, αλλά αυτό δεν αποκλείει να το κάνουμε κάποια στιγμή στο μέλλον. Για σκεφτείτε το κι αλλιώς: ενώ κανείς εκδότης δεν θα έμπαινε στο σπίτι κάποιου άλλου να κλέψει ένα ωραίο βάζο, δεν θεωρεί ότι κι αυτό είναι κλοπή».

Εκδόσεις χωρίς πνευματικά δικαιώματα. Το θέμα δεν είναι μόνο τύπος, αλλά και ουσία, αφού πολύ συχνά οι παράνομες εκδόσεις παρουσιάζουν αποσπασματικά τα κλασικά κείμενα και σε κακές μεταφράσεις.

Ο εκδοτικός κόσμος πιστεύει ότι το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων θα γίνεται πιο επίκαιρο όσο αναπτύσσεται το ψηφιακό βιβλίο, αφού κείμενα που ήταν χαμένα ή ξεχασμένα θα ξανάρθουν στην επιφάνεια. «Ολη αυτή η εξέλιξη θα επαναφέρει το θέμα ίσως και πιο έντονα, αφού βρισκόμαστε σε μια νέα κατάσταση», λένε.

Οι συγγραφείς–θύματα

Από τους κλασικούς συγγραφείς εκείνοι που αντιμετωπίζουν τα περισσότερα κρούσματα παράνομων εκδόσεων είναι οι: Σκοτ Φιτζέραλντ, Τζον Στάινμπεκ, Ιταλο Καλβίνο, Ερνεστ Χέμινγουεϊ, Αλμπέρ Καμύ, Ντ. Χ. Λώρενς, Φώκνερ, Κολέτ, Βιρτζίνια Γουλφ, κ. ά. Από τους σύγχρονους, το μεγαλύτερο «θύμα» είναι ο Νόαμ Τσόμκι, αλλά και κείμενα, ομιλίες ή ανακοινώσεις και άλλων επιστημόνων, στοχαστών ή διανοητών, όπως, π. χ. οι John Mearsheimer και Stephen Walt, που οι απόψεις του για το ισραηλινό λόμπι και την πολιτική των ΗΠΑ κυκλοφορούν σε αυτοτελή έκδοση. Οι εκδότες πολύ εύκολα μπορούν να «κατεβάζουν» από το Διαδίκτυο κείμενα δημοσιευμένα στον ξένο Τύπο ή ανακοινώσεις, τα μεταφράζουν και τα εκδίδουν.