Ενας ακόμη «αναρχικός τραπεζίτης» του Πεσσόα

• Η αναμετάφραση του διηγήματος του Πορτογάλου συγγραφέα, η κακή μετάφραση και οι πρακτικές των εκδοτών

• Της Μαριας Παπαδημα*, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 08/11/2009
  

Μερικοί συγγραφείς φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη μεταφραστική τύχη, αν θεωρήσουμε τύχη το ότι μεταφράζονται πιο πολύ από άλλους. Το ίδιο ισχύει και για ορισμένα έργα, αν θεωρήσουμε τύχη τον αριθμό των αναμεταφράσεών τους. Πρωταγωνιστές του είδους στη γλώσσα μας, το Μεθυσμένο καράβι του Ρεμπώ, που με την τελευταία επιτυχή μετάφραση του Στρατή Πασχάλη γνώρισε τη δωδέκατη εκδοχή του ή ο Μικρός πρίγκιπας του Σαιντ-Εξυπερύ, που, παρά την ύπαρξη πνευματικών δικαιωμάτων -άραγε υπάρχουν στη χώρα μας;- ζει και δυστυχώς δεν βασιλεύει, με τον επίσης αφειδή αριθμό μέτριων έως κακών μεταφράσεων που κυκλοφορούν.

Ασφαλώς η αναμετάφραση ενός έργου νομιμοποιείται και μάλιστα επιβάλλεται, διότι, όπως επισημαίνει ο σπουδαίος Αντουάν Μπερμάν: «Ενώ τα πρωτότυπα παραμένουν εσαεί νέα […] οι μεταφράσεις, καθαυτές, «γερνούν»», δίνοντας ταυτόχρονα και τον τρόπο θεραπείας του γήρατος: «πρέπει να αναμεταφράζουμε». Ευχής έργο λοιπόν για τον συγγραφέα, για το έργο, για τον αναγνώστη, για τον εκδότη, η αναμετάφραση, εφόσον γίνεται με συνέπεια και επάρκεια.

Το έργο του μεγάλου Πορτογάλου συγγραφέα Φερνάντο Πεσσόα μετά τη λήξη των πνευματικών δικαιωμάτων του γνωρίζει και αυτό την τύχη της αναμετάφρασης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η τρίτη μετάφραση του Αναρχικού τραπεζίτη, που κυκλοφόρησε προσφάτως από τις εκδόσεις Παρουσία.

Πρόκειται για ένα διήγημα «χωρίς πλοκή», κατ' αντιστοιχία με την «αυτοβιογραφία χωρίς γεγονότα» που αποτελεί το Βιβλίο της ανησυχίας. Κάτω από το οξύμωρο σχήμα του «αναρχικού τραπεζίτη» κρύβεται ένα υποδειγματικό οικοδόμημα μιας αυστηρής επαγωγικής λογικής. Πρωταγωνιστής, ένας ιδιόρρυθμος αναρχικός ο οποίος γίνεται τραπεζίτης για να καταλύσει την τυραννία του χρήματος και να κατακτήσει έτσι την ελευθερία.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρώτη μετάφρασή του στα ελληνικά με τη διαμεσολάβηση, ομολογημένη στο εσώφυλλο, της γερμανικής γλώσσας, κυκλοφόρησε το 1989 (εκδ. Γράμματα). Η δεύτερη μετάφραση έγινε από την υπογράφουσα, αυτή τη φορά από τα πορτογαλικά, το 1997 (εκδ. Νεφέλη) και ακολούθησε η επανέκδοσή της το 2006 από τις εκδόσεις Εξάντας, που ανέλαβαν, αγοράζοντας τα πνευματικά δικαιώματα, να εκδώσουν το σύνολο του έργου του Πορτογάλου συγγραφέα. Η τρίτη και τελευταία μετάφραση δεν αναφέρει τη γλώσσα από την οποία εκπονήθηκε, ενώ ο ίδιος ο μεταφραστής δηλώνει στο εξώφυλλο ότι γνωρίζει «αγγλικά, γαλλικά ισπανικά, ιταλικά», όχι όμως και πορτογαλικά, που είναι η γλώσσα του πρωτοτύπου. Να υποθέσουμε ότι μεταφράζει το έργο του Πεσσόα από τις μεταφράσεις του;

Εδώ τίθεται ένα άλλο σημαντικό ζήτημα μεταφραστικής δεοντολογίας. Νομιμοποιείται κανείς να χρησιμοποιεί τον ξένο μόχθο χωρίς να τον πληρώνει, και μάλιστα χωρίς καν να τον αναφέρει;

Στην περίπτωση της αναμετάφρασης του Αναρχικού τραπεζίτη από τον Γιάννη Σουλιώτη, το έργο του Φερνάντο Πεσσόα δεν διαφωτίζεται από μια νέα ανάγνωση και ερμηνεία, αλλά συσκοτίζεται από μια πλήρη παρανάγνωση και παρερμηνεία. Η άγνωστο από ποια γλώσσα εντέλει πραγματοποιηθείσα μετάφραση, και κατά δήλωση του μεταφραστή σύμφωνα με «τη μέθοδο της «ευρείας έννοιας» και όχι εκείνη της «στενής» περιληπτικής» (sic), περιέχει παραλείψεις, παρανοήσεις, βαρβαρισμούς και ακατανοησίες.

Τα παραδείγματα που θα μπορούσε να δώσει κανείς είναι άπειρα. Πρώτο και κύριο η έλλειψη συστηματικότητας στην απόδοση βασικών όρων. Θεμελιώδης έννοια του διηγήματος είναι τα «κοινωνικά επινοήματα», όπως το χρήμα, η κοινωνική θέση, κ.λπ. Ωστόσο, ο μεταφραστής δεν φαίνεται να συνειδητοποιεί τη βαρύτητα του όρου, αντικαθιστώντας τον αρκετές φορές με τη λέξη «ψεύδος», και μάλιστα καταλήγοντας στο «ψεύδος-χρήμα», ενώ πρόκειται σαφώς για το «κοινωνικό επινόημα» του χρήματος.

Εκείνο όμως που εντυπωσιάζει τα μέγιστα είναι η κακοποίηση της ελληνικής γλώσσας:

- «Εγώ γεννήθηκα σε χωριό και σε εργατική τάξη της πόλης»

- «…σκοτώνομαι με προπαγάνδες και κοινωνικές ανισότητες και λοιπά ταρακουνήματα…»

- «Διέκοψε για μια στιγμή τη διήγηση, που είχε γίνει ποτάμι και έντονη…»

- «…μια τυραννία ασκούμενη από εμάς τους ίδιους, τους καταπιεσμένους, τους μεν πάνω στους δε».

- «…αποτέλεσμα μιας μεγάλης μονιμότητας της ανθρωπότητας στην ατμόσφαιρα των κοινωνικών επινοημάτων…»

Πίσω από την τελευταία αυτή σύνταξη υποψιάζεται κανείς εύλογα τη γαλλική μετάφραση: «r�sultant de la longue permanence de l'humanit� dans une atmosph�re de fictions sociales…»

Πρακτικές

Ο σκοπός του παρόντος κειμένου δεν ήταν να στηλιτεύσει απλώς μια κακή μετάφραση, αλλά πρωτίστως μια κακή πρακτική (τη μη διαφανή πρακτική ενός εκδότη που δεν δηλώνει τον τίτλο του πρωτοτύπου ούτε τη γλώσσα από την οποία έγινε η μετάφραση, τη μη επαρκή κατάρτιση ενός μεταφραστή), και κυρίως να δώσει το έναυσμα για μια συζήτηση γύρω από τη μετάφραση και την αναμετάφραση. Νομίζω ότι η εγκαθίδρυση και η τήρηση ενός κώδικα δεοντολογίας και ηθικής θα προστάτευε όλους τους εμπλεκόμενους στον χώρο του βιβλίου: τον συγγραφέα, τον μεταφραστή, τον εκδότη και, κυρίως, τον πλέον ανυπεράσπιστο όλων, τον καλόπιστο αναγνώστη.

* H Μαρία Παπαδήμα είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ και μεταφράστρια. Το 2008 τιμήθηκε με το κρατικό βραβείο για τη μετάφραση του Βιβλίου της ανησυχίας του Μπερνάντο Σοάρες, ενός εκ των ετερωνύμων του Φερνάντο Πεσσόα.