Πώς «εκσυγχρονίστηκε» ο Κάλβος

• Ο Δημ. Δημηρούλης στις νέες «Ωδές» δεν πέτυχε «χρηστικότητα με φιλολογική επάρκεια»

Του Μιχαηλ Πασχαλη*, Η Καθημερινή, 24/11/2009

ΜΕΛΕΤΗ. Στις αρχές του καλοκαιριού οι εκδόσεις «Μεταίχμιο» κυκλοφόρησαν μια νέα έκδοση των «Ωδών» του Κάλβου με εισαγωγή, επιμέλεια και σχόλια του Δημήτρη Δημηρούλη. Ο επιμελητής είχε την πρόθεση, όπως δηλώνει, να συνδυάσει «τη χρηστικότητα με τη φιλολογική επάρκεια». Δυστυχώς δεν κατάφερε ούτε το ένα ούτε το άλλο. Το διαπιστώνει εύκολα όχι μόνον ο ειδικός μελετητής, αλλά και ο καλλιεργημένος αναγνώστης και απλός εραστής της ποίησης του Κάλβου. Αρκεί να ρίξει μια πρόχειρη ματιά στις υποσελίδιες σημειώσεις στο κείμενο των Ωδών. Το βιβλίο υπόσχεται έναν «εκτενή γλωσσικό και ερμηνευτικό σχολιασμό», αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα σύντομο, αμέθοδο και κακογραμμένο γλωσσάρι με αρκετές αστοχίες και πρόχειρες ερμηνείες.

Μια έκδοση που φιλοδοξεί να συνδυάσει «τη χρηστικότητα με τη φιλολογική επάρκεια» θα έπρεπε να επιδιώξει να μυήσει τον αναγνώστη με εύληπτο τρόπο στο καλβικό λεξιλόγιο, στις μεταφορές και τις εικόνες των Ωδών. Αντί να προϋποθέτει την εποπτεία του συνόλου, ο σχολιασμός είναι αποσπασματικός και τυχαίος. Γενικά ο επιμελητής βλέπει το ιδίωμα και την ποίηση του Κάλβου ως υποψήφια λήμματα ενός λεξικού. Ενδεικτικό αυτής της τάσης είναι και το γεγονός ότι ερμηνεύονται ακόμη και κοινές λέξεις, όπως «τα νερά της θαλάσσης», «στάμνα» και «πηδάλιον». Εστω και έτσι, όμως, θα έπρεπε λογικά να είχαν επισημανθεί οι άφθονοι ιταλισμοί των Ωδών, αλλά εδώ φαίνεται ότι πρυτάνευσε μια ιδιότυπη αντίληψη περί «χρηστικότητας».

Εξίσου σημαντικό πρόβλημα συνιστούν οι αστοχίες των υποσημειώσεων. Σταχυολογώ ελάχιστες περιπτώσεις. Στον τρίτο κιόλας στίχο της επίκλησης στις Μούσες, η υποσημείωση στη φράση «των μακάρων Ολυμπίων» σχολιάζει ως εξής το επίθετο «μακάρων»: «μάκαρος, μακάριος, ευδαίμων». Αντί του ορθού τύπου «μάκαρ» επινοήθηκε μια ονομαστική ενικού «μάκαρος»(!), προφανώς κατ' αναλογίαν του νεοελληνικού «μακάριος». Στην Ωδή V 8-10 ο Κάλβος αποκαλεί τη λύρα του «ξύλον μελίφρονον» («επί το ξύλον / μελίφρονον, υακίνθινον / βάλετε στέμμα»), ως ένα όργανο που «γλυκαίνει» (ευφραίνει) τον νου και την καρδιά των ανθρώπων με τον ήχο του. Το αρχαιοελληνικό επίθετο «μελίφρων» προσδιόριζε τον ύπνο, το κρασί, το γεύμα, τους καρπούς, τα λόγια κ.ά. Το καλβικό «μελίφρονον ξύλον» υπενθυμίζει τη μνεία στην «μελίφρονα βάρβιτον» της Μελπομένης στην Παλατινή Ανθολογία. Ομως ο επιμελητής αποδίδει το επίθετο «μελίφρον[ον]» όχι στο μουσικό όργανο αλλά στο στεφάνι και του προσδίδει μια ανύπαρκτη σημασία: «μελίφρονον [αντί: μελίφρον] στέμμα, στεφάνι από κληματσίδες και τσαμπιά». Η μετάθεση του επιθέτου και η ανύπαρκτη έννοια αναπαράγουν το προφανές σφάλμα μιας άλλης έκδοσης, στοιχείο ενδεικτικό της προχειρότητας με την οποία συντάχτηκε το υπόμνημα. Επόμενο παράδειγμα: στην Ωδή VI 84-85 ο ποιητής εικονογραφεί τις σφαγές της Χίου, μιλώντας ειδικότερα για τις καθημαγμένες κόμες των γερόντων («γερόντων κόμαι εις τ' αίμα / αθλίως βρεγμέναι»). Το επίρρημα «αθλίως» δηλώνει θέαμα που προκαλεί οίκτο και συμπάθεια στον ύψιστο βαθμό, ειδικά γιατί αφορά σε πρόσωπα που είναι εξ ορισμού σεβάσμια. Κατά παράδοξο τρόπο, όμως, το γλωσσάρι πληροφορεί τον αναγνώστη ότι, όταν ο Κάλβος έγραφε «αθλίως», εννοούσε «ξεδιάντροπα»! Θα κλείσω με το χωρίο ΧΙ 83-85 «δια τους κροτούντας / ποιητάς το μονόχορδον / της κολακείας». Το επίθετο «μονόχορδος» και το ουσιαστικό «μονόχορδον» ανάγονται στην αρχαιότητα, αλλά εδώ πρόκειται ολοφάνερα για ιταλισμό: η φράση σημαίνει «παίζω τον ίδιο μονότονο σκοπό» (toccare, suonare un monocordo). Το ρήμα «κροτώ» είναι λογικά αδύνατο να σημαίνει «χειροκροτώ», όπως δηλώνεται στην αντίστοιχη υποσημείωση, γιατί ο εν λόγω ποιητής-κόλακας της εξουσίας θα χρειαζόταν συνολικά τέσσερα χέρια, δύο για να «κροτεί το μονόχορδον» και άλλα δύο για να «χειροκροτεί». Η μεταφορική έννοια του «χειροκροτώ» δεν δικαιολογεί σε καμιά περίπτωση το ερμήνευμα «κροτώ, χειροκροτώ».

Στάθηκα ειδικά στον υποσελίδιο σχολιασμό των Ωδών όχι μόνο γιατί διαψεύδει τη διακηρυγμένη πρόθεση του βιβλίου, αλλά και για δύο ακόμη λόγους: ο επιμελητής τον προβάλλει ως στοιχείο «εκσυγχρονισμού» της έκδοσης (μαζί με την εισαγωγή του μονοτονικού και τη διόρθωση «προφανών γλωσσικών σφαλμάτων») και τον προορίζει «για να υπηρετήσει τις ανάγκες στη διδασκαλία των ωδών». Οι αναγνώστες ας βγάλουν τα συμπεράσματά τους και οι φιλόλογοι ας προσέξουν.

* Ο Μιχαήλ Πασχάλης είναι καθηγητής στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.