Περσική γραφή σε δυτικό στυλ

• Σαντέκ Χενταγιάτ «Η τυφλή κουκουβάγια». Μετ. Φωτεινή Σιδηροπούλου, Τουράτζ Γιαζντανί. εκδ. Τόπος, σελ. 171

Ξεκινώντας το βαθιά μελαγχολικό, μποντλερικής χολής μυθιστόρημα του Χενταγιάτ αισθάνθηκα μια αλλόκοτη δυσφορία. Θυμήθηκα τα λόγια παλιού πανεπιστημιακού καθηγητή μου που επέμενε πως η λογοτεχνία δεν είναι απόλαυση. Πως τα μεγάλα έργα απαιτούν επίπονη προσπάθεια για να εισέλθει κανείς και να οικειοποιηθεί τον κόσμο τους.

Αν και συνειδητοποίησα ότι επρόκειτο για σπουδαίο -τουλάχιστον στη μαστορική του- έργο, η ενόχληση αυτή δεν έλεγε να με αφήσει. Οσο σκοτείνιαζε και βάραινε το θανατόδαρτο αυτό βιβλίο, απέδιδα εκεί, στην πεισιθάνατη φύση του, τη δυσφορία μου. Προχωρώντας όμως την ανάγνωση, έχοντας δηλαδή προ πολλού αποδεχθεί το spleen του, έχοντας φτάσει στο σημείο να απολαμβάνω, όπως και ο αφηγητής, τη νοσηρή μαυρίλα του, κατάλαβα ότι η ενόχληση είχε άλλη αιτία. Η δυσφορία οφειλόταν σ’ ένα παγιωμένο αίσθημα εξαπάτησης.

Ενώ ξεκίνησα το βιβλίο με την εντύπωση ότι διαβάζω ένα εμβληματικό έργο της σύγχρονης ιρανικής λογοτεχνίας, βαθιά μέσα μου ένιωθα πως πρόκειται για αμιγώς δυτικό μυθιστόρημα. Oι ήρωες, οι εικόνες και οι (αυτούσιες) προτάσεις που επανέρχονται και διαπλέκονται διαρκώς συνθέτοντας το περσικό χαλί που υφαίνει η αριστοτεχνική γραφή του Χενταγιάτ, προέρχονταν από τον εξωτικό κόσμο της περσικής μινιατούρας. Ομως, οι βασικοί άξονες του έργου ήταν εκείνοι του δυτικού μυθιστορήματος.

Ο πρώτος, που ανιχνεύεται σε πάμπολλα έργα των νεότερων χρόνων, π. χ. στο ευρωπαϊκό μπαρόκ ή στον Σαίξπηρ, είναι η αίσθηση ότι η ζωή είναι ένα όνειρο, ζωή και όνειρο ένα αξεδιάλυτο συνονθύλευμα, εντός του οποίου η πραγματικότητα διαλύεται όπως η ζάχαρη στο νερό - εξαφανίζοντας μαζί της και τον ήρωα. Το ιδεώδες του υποψήφιου φονιά που βδελύσσεται τη ζωή, τους συνανθρώπους του, βρίσκοντας καταφύγιο στο όνειρο και -κυρίως- σε έναν χαλκευμένο άλλο εαυτό ή σειρά εαυτών ή προσωπείων, αποτελεί άλλο βασικό γνώρισμα. Εδώ ο ήρωας ενδύεται κυκλικά, μεταμορφώνεται σε όλα τα πρόσωπα του δράματος. Ο δε πεισιθάνατος αγνωστικισμός του (σε συνδυασμό με μια απύθμενη εγωπάθεια), το μαύρο μηδέν που καταπίνει τα πάντα, και η αίσθηση του παραλόγου της ύπαρξης αποτελούν επίσης σταθερά μοτίβα του είδους.

Ο Χενταγιάτ ήταν ο πρώτος αυτόχειρας και ο πρώτος νεωτερικός ποιητής του Ιράν. Ενας συγγραφέας που δεν έγινε ποτέ αποδεκτός από το πολιτικοκοινωνικό και θρησκευτικό κατεστημένο του Ιράν. Το συνθετικό αυτό βιβλίο εκφράζει ένα οδυνηρό μεσοδιάστημα: ο ανέστιος συγγραφέας του βρίσκεται στην κόψη εκείνη του ξυραφιού όπου ο παραδοσιακός πολιτισμός έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί, ενώ ο νεωτερικός δεν έχει ακόμα επέλθει.

Γι’ αυτό και «Η τυφλή κουκουβάγια» είναι ένα αριστοτεχνικά πλεγμένο χαλί με ευρωπαϊκά μοτίβα ή μια περσικού τύπου μινιατούρα πάνω σε γαλλική ταμπακιέρα. Δεν με εξαπάτησε κανείς, εγώ ξέχασα ότι το μυθιστόρημα είναι το κατ’ εξοχήν νεωτερικό είδος που καταπίνει όλα τα άλλα.

• Του Σπυρου Γιανναρα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 28/11/2009