Η Θεσσαλονίκη και το τσαρσάφι

• Επιστολές της Σέρβας Γιέλενα Ντιμιτρίεβιτς από ένα ταξίδι της το 1908 στην Ελλάδα

• Της Ολγας Σελλας, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 07/11/2009
  

«Βράδιασε, η πόλη λούζεται στη θάλασσα του φωτός, ιδίως κοντά στον Λευκό Πύργο, οι μουσικές παντού, ο κήπος της “Ενωσης” γεμάτος κόσμο, και πανέμορφα στολισμένος με σημαίες, με πολλές μπάντες μέσα, ρακέτες, βεγγαλικά. Και κατά μήκος της παραλίας, το ένα καΐκι δίπλα στο άλλο, και ορμάει το τραγούδι από αυτά... Περπατούσαμε αργά μέσα στο πλήθος, κοιτάζοντας τον φωτισμό και το γλέντι. Δεν μπήκαμε αμέσως στον κήπο, γιατί ήθελα να κάνω μια βόλτα δίπλα στον φράχτη της θάλασσας. Και τι παράξενη και λυπητερή εικόνα! Δίπλα στον φράχτη δεν είναι μια Τουρκάλα, αλλά εκατοντάδες, με μαύρα τσαρσάφια σαν ντόμινο, στη σκιά σαν σκιές, χωρίς πρόσωπο ή σαν φαντάσματα της νύχτας: άλλες κάθισαν στον τοίχο του φράχτη, άλλες στέκονταν, ακουμπισμένες στο σίδερο, και κοίταζαν στον κήπο χωρίς ανάσα, χωρίς αμφιβολία αναστενάζοντας, κλαίγοντας μέσα από την ψυχή τους, κλαίγοντας από τα μέσα της καρδιάς τους: στον κήπο είναι οι γιοι τους, οι αδελφοί τους, οι πατεράδες τους, και το χειρότερο - οι άντρες τους. Ποτέ δεν τις έχω ξαναβρεί τόσο αξιολύπητες. Σ’ αυτές είδα ταπεινωμένο ολόκληρο το θηλυκό γένος».

Είναι μία από τις δέκα επιστολές που έστειλε η Σέρβα συγγραφέας Γιέλενα Ντιμιτρίεβιτς στη φίλη της Λουίζα, στη διάρκεια του ταξιδιού της στη Θεσσαλονίκη του 1908. Επιστολές που ανακάλυψε και εξέδωσε ένας νεαρός Σέρβος εκδότης, σε μια δίγλωσση έκδοση - ελληνικά και σερβικά, από τις εκδόσεις Karpos.

Η Γιέλενα Ντιμιτρίεβιτς είχε επισκεφτεί την τότε τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη για να διαπιστώσει με τα ίδια της τα μάτια αυτό που έγραφε τότε ο ευρωπαϊκός Τύπος: ότι οι Τουρκάλες «αποκαλύφθηκαν». Το ταξίδι της συνέπεσε με το τέλος της Επανάστασης των Νεοτούρκων, που είχε ξεσπάσει στη Θεσσαλονίκη στις 23 Ιουλίου 1908. Η Γιέλενα Ντιμιτρίεβιτς δεν ήταν μια συνηθισμένη γυναίκα της εποχής της. Γεννήθηκε το 1862 και έγραψε ποιήματα, διηγήματα και οδοιπορικά. «Εγώ έχω δυο αγάπες, τη μία για την Ανατολή και την άλλη για τη Δύση», έγραφε σ’ αυτό το βιβλίο. Και μια που ανήκε στην ανώτερη αστική τάξη (σύζυγος Σέρβου αξιωματικού, συγγραφέας ήδη γνωστή στη χώρα της και με μεγάλη μόρφωση - ήξερε έξι γλώσσες) μπόρεσε να ταξιδέψει και στις δυο της αγάπες. Πάντα κρατώντας μολύβι και χαρτί και πάντα σημειώνοντας όσα έβλεπε για τόπους και ανθρώπους. Ηταν ένας τολμηρός άνθρωπος, που δεν δίσταζε και δεν σταματούσε. Στα εξήντα της ξεκίνησε να κάνει τον γύρο του κόσμου και έγραψε και γι’ αυτό το ταξίδι βιβλίο. Ο μεταφραστής και επιμελητής του βιβλίου της, Βλάντιμιρ Μπόκοβιτς, σημειώνει στο επίμετρο: «Η Γιέλενα για την εποχή της παρουσιάζει ένα “τελείως ενδιαφέροντα συνδυασμό του ειλικρινούς εθνικισμού και του ειλικρινούς κοσμοπολιτισμού”, και η μεταγενέστερη κριτική πολλές φορές δεν ήξερε πώς να την αντιμετωπίσει.

Στη διάρκεια της ζωής της, λάμβανε θετικές κριτικές από τους λόγιους της εποχής, δημοσίευε στα πιο σημαντικά λογοτεχνικά περιοδικά και υπήρξε μέλος διαφόρων λογοτεχνικών και πολιτιστικών συλλόγων. Ωστόσο, μετά το θάνατό της, τα κείμενά της παραδόθηκαν στη λήθη» και ξαναεμφανίστηκε στη λογοτεχνική σκηνή της χώρας της τη δεκαετία του 1980.

Πολύπλευρο ενδιαφέρον

Οι επιστολές της Γιέλενα Ντιμιτρίεβιτς έχουν ενδιαφέρον όχι μόνο για το ελληνικό κοινό (ιστορικούς, ανθρωπολόγους, κ.λπ.), αλλά και γενικότερο, με την επικαιρότητα του θέματος της μαντίλας σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. «Το τσαρσάφι είναι καλό, μαντάμ, και από ηθική, και από οικονομική και από πρακτική άποψη. Από την ηθική: αν είμαστε όμορφες, μας προστατεύει από τους ορμητικούς άντρες. Αν είμαστε άσχημες, μας σώζει από τον πόνο να μας δουν οι άντρες και να γυρίσουν το κεφάλι τους από εμάς. Και κυρίως, δεν επιτρέπεται να έρχονται στα σπίτια μας “οι φίλοι”. Από την οικονομική: μπορούμε να το φορέσουμε και τις τέσσερις εποχές και δεν υποχρεωνόμαστε στον δρόμο να έχουμε το φόρεμα της τελευταίας μόδας. Από την πρακτική: μπορούμε να το φορέσουμε πάνω από τη νυχτικιά, για να γλιτώσουμε τον κόπο για τον στολισμό...», της λέει μία Τουρκάλα, υπερασπιζόμενη την ενδυματολογική επιλογή της. Ενα βιβλίο που θα άξιζε τον κόπο να απασχολήσει και Ελληνες εκδότες.