Το αποτύπωμα του Λεβί-Στρως

• Του ΡΟΜΠΕΡΤ ΜΑΓΚΙΟΡΙ*, Η ΑΥΓΗ: 08/11/2009

Περνάνε απ' το μυαλό μας ανάκατες εικόνες: η αντίθεση ανάμεσα στον λύγκα, τον άρχοντα της ομίχλης, και το κογιότ· εικόνες Ινδιάνων Ναμπικάρα, γυμνών, με στάχτες στο σώμα, ή Χιβάρος, που λένε ότι ο ήλιος και το φεγγάρι ήταν κάποτε στη Γη, παντρεμένοι με το νυχτοπούλι. Μας έρχονται στο νου περίεργες αντιθέσεις: η γυναίκα και ο πηλός, τα περιττώματα και τα ουράνια μετέωρα, το ωμό και το ψημένο, το μπαμπού και ο κισσός… Αλλά, σαν ρεφραίν τραγουδιού που σιγοτραγουδάμε, όλα αυτά φαίνονται ανάξια λόγου μπροστά στο μνημειώδες έργο του Κλωντ Λεβί-Στρως, το οποίο, για πάνω από μισό αιώνα, συγκαταλέγεται στην παγκόσμια κληρονομιά των ανθρωπιστικών επιστημών.

Η κοπερνίκεια επανάσταση

Μπορούμε να πούμε για τον Λεβί-Στρως ό,τι για όλους τους μεγάλους της Ιστορίας: αυτό που προσέφερε δεν είναι μια ακόμα απάντηση --όσο ρηξικέλευθη κι αν είναι αυτή-- στα ερωτήματα που του τέθηκαν, αλλά η τροποποίηση των ερωτημάτων, η ανακάλυψη μιας νέας ηπείρου. Πραγματοποίησε μια "κοπερνίκεια επανάσταση", ανατρέποντας την ανθρωπολογία, την εθνολογία, τη φιλοσοφία, τη γλωσσολογία, την ψυχανάλυση, την ιστοριογραφία. Πρέπει να μνημονεύσουμε τον Φερντινάντ ντε Σωσσύρ, τον Εμίλ Ντυρκέμ ή τον Μαρσέλ Μως, για να εντοπίσουμε τις "πηγές" μιας τέτοιας επανάστασης, να αντιληφθούμε ότι δεν ήταν πλέον δυνατόν να ερμηνεύουμε τα κοινωνικοπολιτισμικά φαινόμενα ως εκφράσεις ατομικών επιλογών, αλλά με όρους συλλογικών αναπαραστάσεων ή υποχρεώσεων.

Για παράδειγμα, στη βάση της αρχαϊκής ανταλλαγής υπάρχει, όπως έδειξε ο Μως, το τριπλό καθήκον, εδραιωμένο στο συλλογικό πνεύμα, της προσφοράς, της λήψης και της απόδοσης, δηλαδή μια αρχή αμοιβαιότητας από την οποία εξαρτώνται οι σχέσεις αλληλεγγύης. Ο Λεβί-Στρως αναπτύσσει περαιτέρω αυτή τη σκέψη στο έργο Les Structures élémentaires de la parenté (Οι στοιχειώδεις δομές της συγγένειας), αποτυπώνοντας τη λογική --τη "δομή"- στην οποία βασίζονται όλα τα συστήματα συγγένειας, πέρα από τις διαφοροποιήσεις τους.

Στη βάση όλων των γαμήλιων συστημάτων βρίσκεται η απαγόρευση της αιμομιξίας, η οποία εμποδίζει την ενδογαμία και ωθεί στην εξωγαμία, στην αναζήτηση του σεξουαλικού αντικειμένου εκτός του στενού οικογενειακού κύκλου, και, ως εκ τούτου, ενθαρρύνει τις πρακτικές της ανταλλαγής. Αυτές όχι μόνο δημιουργούν νέους δεσμούς αλληλεγγύης ή αυτάρκειας, αλλά επιτρέπουν, πολύ απλά, την επιβίωση της ομάδας. Ο λόγος του Λεβί-Στρως είναι πολύπλοκος, αλλά καθιστά την ανθρωπολογία μια επιστήμη ικανή να αντιληφθεί τις βαθύτερες δομές που διέπουν τις κοινωνίες: καθολικές δομές, πέραν της ιστορικής συγκυρίας, τις οποίες μπορούμε να προσεγγίσουμε με τη δημιουργία "μοντέλων" ικανών να αποκαλύψουν τα κοινά στοιχεία των πολιτισμών και των κοινωνιών, τον σκελετό τους, που καλύπτεται από φαινόμενα είτε επιφανειακά είτε αόρατα, με δεδομένο ότι τα κοινωνικά γεγονότα είναι αυθαίρετα.

Ιεροί πολιτισμοί

Αυτό που δεν αλλάζει παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις εμφανίζονται στα πράγματα: αυτή είναι η δομή. Και, πράγματι, ο "στρουκτουραλισμός" θα αποτελέσει το έμβλημα της σκέψης του Λεβί-Στρως. Πόσες διαφωνίες για χάρη του! Πόσες μάχες εναντίον του, στο όνομα του υπαρξισμού, της ιστορικότητας, του μαρξισμού! Δεν μπορούμε, βέβαια, να τις αναπαραγάγουμε εδώ. Αυτό όμως που παραμένει "ιερό" στον Λεβί-Στρως, το δώρο του στον πολιτισμό μας, είναι η ιδέα ότι οι πολιτισμοί έχουν όλοι την ίδια δύναμη και πρέπει να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο σεβασμό, καθώς βρίσκουμε σε όλους, όσο απομακρυσμένοι κι αν είναι μεταξύ τους, κοινά στοιχεία (ποιητικά, μουσικά, μυθικά), τις λεγόμενες "σταθερές".

Η "άγρια σκέψη", που αποκαλούσαμε πρωτόγονη γιατί θεωρούσαμε ότι σε αυτήν κυριαρχούσαν οι συναισθηματικές πλευρές, δεν είναι λιγότερο έλλογη από τη σκέψη του "πολιτισμένου" ανθρώπου. Ο ορθολογισμός της φαίνεται στην τάξη που βάζει στη φύση, στην ταξινόμηση των φυσικών φαινομένων, στα τοτεμικά φαινόμενα, στις αναλογίες ανάμεσα στον φυσικό και τον κοινωνικό κόσμο, ανάμεσα στα είδη των ζώων και στις κοινωνικές κατηγορίες. Ο Λεβί-Στρως το κατέδειξε βέβαια μέσα από τη μελέτη των μύθων. Αν δεν τους αντιμετωπίσουμε ως σύνολο φαντασιοπληξιών ή ως παραμύθια που έχουν δικά τους, εσωτερικά νοήματα, αλλά τους δούμε ως ασύνειδες νοητικές δομές, οι μύθοι μας επιτρέπουν στην πραγματικότητα να προσεγγίσουμε τυπικά σχήματα, σταθερά ή χωρίς παραλλαγές (ο Οιδίποδας είχε μια πληγή στο πόδι, ο Αχιλλέας τρωτή φτέρνα: σε πόσους άλλους μύθους, σε πόσους "άλλους" πολιτισμούς, δεν ξαναβρίσκουμε την ίδια δομή;) οδηγώντας έτσι στην άρνηση της όποιας ανωτερότητας ενός πολιτισμού σε σχέση με κάποιον άλλον.

Το έργο του Λεβί-Στρως είναι τεράστιο και για να το εξερευνήσουμε, μας είναι απαραίτητα όλα τα γνωστικά εργαλεία, στη φιλοσοφία και στις επιστήμες. Την κυριότερη όμως προσφορά του μπορούμε να τη συνοψίσουμε σε μία φράση: η μεγαλύτερη τύχη, ο ανεκτίμητος θησαυρός είναι η συνάντηση με τον άλλο, αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός, τόσο μη αφομοιώσιμος. Γενιές ολόκληρες έδρεψαν τους καρπούς της σκέψης του Κλωντ Λεβί-Στρως, κι ας ελπίσουμε ότι και οι επόμενες γενιές θα συνεχίσουν να επωφελούνται. Είναι η σκέψη ενός ανθρώπου που ανακάλυψε μόνος του, στους πιο ταπεινούς και άγριους πολιτισμούς, όχι μόνο ανεκτίμητες γνώσεις, αλλά επίσης "την αγνότητα των στοιχείων, τη διαφορετικότητα των όντων, το χάρισμα της φύσης και την αξιοπρέπεια των ανθρώπων".

• *O Robert Maggiori είναι μεταφραστής, συνεργάτης της "Liberation" και διδάσκει φιλοσοφία σε λύκειο του Φοντενεμπλό.

• Το άρθρο δημοσιεύθηκε στη "Liberation", στις 4.11.2009.

• Μετάφραση: Αμαρυλλίς Λογοθέτη

AFP/Archives/OFF. L'anthropologue Claude Lévi-Strauss pose, le 25 mai 1973, dans sa bibliothèque à Paris.

Ο Λεβί-Στρως στη βιβλιοθήκη του, στο Παρίσι, το 1973

Rue des Archives/PVDE. L'anthropologue Claude Lévi-Strauss en Amazonie au Brésil, en 1936.

Ο Κλωντ Λεβί-Στρως στον Αμαζόνιο, την εποχή που ζούσε στη Βραζιλία, 1935-1939 (Claude Lévi-Strauss, "Noσταλγία για τη Βραζιλία", μετ. Ιόλη Δελιβάνη, Κέδρος, Αθήνα 2008)