Monday, March 1, 2010

Η διαστροφή της λογοτεχνίας

Ο μονοτονικός τίτλος, μάλλον ασεβής, παραλλάσσει τον πρότυπο τίτλο Η διαστροφή της ανάγνωσης, με τον οποίο επέγραψε η Ηντιθ Γουώρτον το 1903 ένα προκλητικό δοκίμιό της, που το συζητώ εδώ και τρεις Κυριακές-αυτή είναι η τέταρτη. Η ασέβεια προκύπτει και από το γεγονός ότι τη φορά αυτή η έναρθρη γενική «της λογοτεχνίας» παίζει μεταξύ αντικειμενικής και υποκειμενικής (που λέμε στο Συντακτικό) αφήνοντας ανοιχτό το ερώτημα αν η λογοτεχνία διαστρέφει ή διαστρέφεται. Στην πρώτη εκδοχή η λογοτεχνία, ως υποκείμενο, προκαλεί τη διαστροφή της αθώας ανάγνωσης, ενώ στη δεύτερη, ως αντικείμενο, την υφίσταται, μέσω της διαστροφικής τώρα ανάγνωσης. Θύτης, λοιπόν, ή θύμα η λογοτεχνία;

Οπως κι αν έχει το πράγμα, εδώ προκρίνεται η εκδοχή της λογοτεχνίαςθύματος, που εντοπίζεται, όπως υπαινίχθηκα τις προάλλες, στον τύπο και στην πράξη της σχολικής ανάγνωσης λογοτεχνικών κειμένων, η οποία, εξ ορισμού ή καθ΄ οδόν, υπήρξε ή έγινε προβληματική. Εξ ορισμού, αν δεχτούμε ότι οι σχολικές φασκιές συνήθως πνίγουν, έστω παραμορφώνουν, τη λογοτεχνία, που αρέσκεται μάλλον στην ελεύθερη κίνηση, παίζοντας με πόδια και χέρια. Αυτός είναι σίγουρα ο αποφασιστικός λόγος που η ισχύουσα σχολική ανάγνωση επιδρά, κατά κανόνα, πάνω στη λογοτεχνία διαστροφικά.

Προφανώς επειδή η λογοτεχνία (η τέχνη γενικότερα) είναι ζήτημα κυρίως επιλογής, όχι επιβολής. Αρχή που φαίνεται να την αποστρέφεται η σχολική διδασκαλία, όπως ορίζεται στα αναλυτικά προγράμματα και εφαρμόζεται στην τάξη. Η παραβίασή της πάντως έχει σοβαρά παρεπόμενα, με κοινό παρονομαστή την πολλαπλή παρεξήγηση. Πρόχειρο παράδειγμα: η υποτίμηση της αναγνωστικής απόλαυσης (καλύτερα: της τέρψης, που ορίζεται ως πρώτος στόχος της ποίησης στον Ομηρο, τόσο για τους αθανάτους όσο και για τους θνητούς), προς όφελος μιας, ωφέλιμης υποτίθεται, γνώσης και μιας ενάρετης, εξίσου υποθετικής, ηθικής. Η σχολική αυτή επιβολή ασκείται και επικυρώνεται τόσο με τη λογοκριμένη συνήθως εκλογή των λογοτεχνικών κειμένων όσο, και προπαντός, με την αποσπασματική τους διδασκαλία, καταλήγοντας συχνά στη σαλαμοποίηση. Απόδειξη λαθραίας λογοκρισίας και ηθικολογίας: στη διαβόητη πλέον καβαφική «Ιθάκη» είχε διαγραφεί για κάμποσα χρόνια στο σχολικό εγχειρίδιο το δίστιχο: ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής/ όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά. Οσο για την αποσπασματική, διδακτική και εξεταστική, κακοποίηση των λογοτεχνικών κειμένων, αυτή πλήττει προπάντων τα εκτενέστερα αφηγηματικά έργα, με πρόχειρο σχολικό θύμα τα δύο ομηρικά έπη, μοιρασμένα στις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου· προηγείται η Οδύσσεια και έπεται η Ιλιάδα. Για προσωπικούς λόγους θα επιμείνω.

Προφανώς δεν είναι δυνατό να διδαχτούν και να εξεταστούν ακέραια τα δύο ομηρικά έπη στις δύο πρώτες γυμνασιακές τάξεις. Αυτό όμως δεν εμποδίζει να είναι διαθέσιμα· να διαβάζονται δηλαδή ολόκληρα από μαθητές και δασκάλους ως απολαυστικά αφηγήματα, ώστε βάσει της συνολικής προσωπικής ανάγνωσης να γίνεται η όποια συζήτηση των διδασκόμενων αποσπασμάτων. Κάτι, που όσο ξέρω, όχι μόνον δεν προβλέπεται αλλά συστηματικά απωθείται στο σχολείο. Ενας πρόχειρος έλεγχος θα έδειχνε, πιστεύω, του λόγου το αληθές.

Προτείνω, λοιπόν, να υποβληθούν, με διακριτικό τρόπο, ερωτηματολόγια, τα οποία να ζητούν, ανωνύμως βέβαια, από δασκάλους και μαθητές, ειλικρινή απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα αν διάβασαν και απόλαυσαν ολόκληρη την Ιλιάδα και την Οδύσσεια (από μετάφραση εννοείται). Φοβάμαι ότι σε μια τέτοια δοκιμή οι έγκυρες θετικές απαντήσεις θα ήταν ισάριθμες με τον αριθμό των δικαίων, στον οποίο καταλήγει ο σολωμικός Ιερομόναχος στη Γυναίκα της Ζάκυνθος . Δεν αναμένονται εξάλλου πιο αισιόδοξα ευρήματα, αν το ίδιο ερώτημα τεθεί σε δόκιμους ποιητές και πεζογράφους μας.

Καθεστώς που σημαίνει ότι η ισχύουσα σχολική ανάγνωση των ομηρικών επών περιορίζεται αποκλειστικά στον αποσπασματικό τρόπο διδασκαλίας και εξέτασης, καθιερώνοντας συνάμα την απωθητική φάμπρικα των περιλήψεων για τις παραλειπόμενες ενότητες. Οπότε εξαφανίζονται οι σημαντικότεροι δείχτες της συναρπαστικής τεχνικής και τέχνης της ομηρικής ποίησης. Οπως είναι η ένταση ανάμεσα στον προβλεπόμενο μύθο και στην απρόβλεπτη πλοκή· ή η εναλλαγή επιτάχυνσης και επιβράδυνσης στην εξέλιξη της επικής αφήγησης, με την οποία συμφωνεί ο εσωτερικός ειρμός και ρυθμός του κειμένου.

Θα κλείσω ωστόσο με μια αισιόδοξη εξαίρεση. Στον Παλαμά ανήκει η επόμενη δήλωση για τον σχολικό Ομηρο της εποχής του: «τον περίμενα μάθημα, και βγήκε θαύμα». Αυτά και εις άλλα, άλλοτε και αλλιώς.
  • Δ. N. Mαρωνίτης | ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 28 Φεβρουαρίου 2010

No comments: