«Δεν υπήρχε πια δρόμος

• Γράφει η Σοφία Νικολαΐδου, ΤΑ ΝΕΑ, 27/02/2010
  

Ο ΝΤΟΝ ΝΤΕΛΛΙΛΟ ΕΓΡΑΨΕ ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΠΟΥ ΕΝΑΓΩΝΙΩΣ
ΑΝΕΜΕΝΑΝ ΣΤΙΣ ΗΠΑ ΚΟΙΝΟ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΙ. ΘΕΜΑ
ΤΟΥ: Η ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΔΥΜΩΝ
ΠΥΡΓΩΝ. «ΔΕΚΑΕΝΝΙΑ ΑΝΤΡΕΣ ΗΡΘΑΝ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΜΑΣ
ΣΚΟΤΩΣΟΥΝ». ΜΕΤΑ ΤΗΝ 11ηΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ, Η ΝΕΑ
ΥΟΡΚΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΠΟΛΗ

«Άνθρωπος σε πτώση». Ίσως η διασημότερη φωτογραφία της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Απεικονίζει έναν ευυπόληπτο υπάλληλο- σκούρο παντελόνι, λευκό πουκάμισο- που πηδά από το παράθυρο του γραφείου του στον (βόρειο) δίδυμο πύργο. Πέφτει στο κενό. Επιλέγει τον θάνατό του.

Η φωτογραφία τραβήχτηκε στις 9.41.15 το πρωί της επίθεσης. Δημοσιεύθηκε σε πάμπολλες εφημερίδες. Έγινε άρθρο στο περιοδικό «Εsquire» και φιλμ. Την 11η Σεπτεμβρίου 2001, περίπου διακόσιοι άνθρωποι άνοιξαν τα παράθυρα των γραφείων τους στους δίδυμους πύργους και βούτηξαν στο κενό. Οι Νεοϋορκέζοι έφτιαξαν μια καινούργια λέξη γι΄ αυτήν την ειδική κατηγορία ανθρώπων. Η περίπτωσή τους ανήκει στις homicides (συνδυασμός των λέξεων δολοφονία και αυτοκτονία στα αγγλικά). Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δεν είχαν καμιά πρόθεση να αυτοκτονήσουν. Πήγαν το πρωί στις δουλειές τους, ήπιαν καφέ, είχαν προγραμματισμένα ραντεβού για το απόγευμα. Όμως, συνέβη το ανήκουστο.

Τρία βλέμματα

«Δεν υπήρχε πια δρόμος αλλά κόσμος». Είναι η πρώτη φράση του βιβλίου. Να, λοιπόν, που λίγες λέξεις μπορούν να μετασχηματιστούν σε πάμπολλες εικόνες- και όχι το αντίστροφο. Το μυθιστόρημα αρχίζει με την κοσμοχαλασιά που ακολουθεί το χτύπημα. Οργανώνεται σε τρία μέρη, με βάση τρία ονοματεπώνυμα: Μέρος 1ο: Μπιλ Λότον. Μέρος 2ο: Ερνστ Χέσινγκερ. Μέρος 3ο: Ντέιβιντ Τζάνιακ. Ή, με άλλα λόγια: το χτύπημα, η τρομοκρατία όπως την αντιλαμβάνονταν έως τις 11/9 οι Δυτικοί, και η τρομοκρατία όπως την αντιλαμβάνεται- και την αναπαριστά- η τέχνη. Τρία βλέμματα για την τρομοκρατία.

Μπιλ Λότον είναι το όνομα του τρομοκράτη, όπως το ακούν ανήλικα παιδιά και το επαναλαμβάνουν στα παιχνίδια τους. Το Οσάμα Μπιλ Λάντεν γίνεται Μπιλ Λότον. Στις σκέψεις τους, τις μυστικές συνεννοήσεις τους και τα κρυφά παιχνίδια ο Μπιλ Λότον είναι παρών.

Ερνστ Χέσινγκερ είναι το κρυφό όνομα ενός ήρωα του μυθιστορήματος. Ο Μάρτιν είναι πλέον έμπορος έργων τέχνης, συλλέκτης και επενδυτής. Ζούσε στη Γερμανία τη δεκαετία του 1960. Στην Ιταλία, επίσης. Είχε μπλεχτεί με τις Ερυθρές Ταξιαρχίες και την Κομούνα 1. Υπήρξε «δικός μας» τρομοκράτης: άθεος, δυτικός, λευκός.

Ο Ντέιβιντ Τζάνιακ είναι καλλιτέχνης. Μετά την πτώση των πύργων οργανώνει περφόρμανς σε διάφορα δημόσια κτίρια, απροειδοποίητα. Ντύνεται με κοστούμι και γραβάτα, χειροποίητα παπούτσια, δένεται με ιμάντα και βουτάει στο κενό. Οι Νεοϋορκέζοι ενοχλούνται από το θέαμα, τους θυμίζει οικεία κακά.

Μια νέα κανονικότητα

Η ιστορία έχει ως εξής: ο Κιθ εργάζεται στους δίδυμους πύργους. Την ημέρα της επίθεσης επιστρέφει στην οικογενειακή εστία μπαρουτοκαπνισμένος. Βουτηγμένος στο αίμα ενός φίλου του. Είχε χωρίσει με τη Λιάν, τη σύζυγό του. Όμως, εκείνη τη μέρα η πιο φυσική κίνηση ήταν να επιστρέψει στη γυναίκα και τον γιο του. Όπως σχολίασαν πολλά άρθρα σε νεοϋορκέζικα περιοδικά, μετά την 11η Σεπτεμβρίου εγκαινιάστηκε μια νέα κανονικότητα (new normal). Κινήσεις και πράξεις που ανήκαν στη σφαίρα της φαντασίας για τους κατοίκους της μητρόπολης θεωρήθηκαν φυσιολογικές. Να μιλήσεις στον διπλανό, να βοηθήσεις έναν άγνωστο, να κουβαλήσεις έναν ξένο χαρτοφύλακα σπίτι σου, χωρίς γιατί.

Η Λιάν αποδέχεται την περίεργη κατάσταση και ονειρεύεται επανασύνδεση με τον άντρα της. Στο μεταξύ αναλαμβάνει την επιμέλεια βιβλίων που μιλούν για το γεγονός και τρέχει σε ομαδικές συνεδρίες ανθρώπων που βρίσκονται σε πρώιμα στάδια του Αλτσχάιμερ. Σε αυτές τους αναθέτει να γράφουν για το γεγονός και τις αντιδράσεις τους. «Πού ήταν ο Θεός όταν συνέβαινε αυτό;» αναρωτιούνται.

Στο μεταξύ, η μαμά της Λιάν, η διανοούμενη πανεπιστημιακός Νίνα, συγκρούεται ακατάπαυστα με τον εραστή της, τον μυστηριώδη Μάρτιν, για θέματα τρομοκρατίας. Η Νίνα γνωρίζει ότι ο Μάρτιν είχε ανακατευτεί με τους τρομοκράτες στα νιάτα του. Αρνείται ακόμα και να μάθει το επίθετο του εραστή της, αφού ο ίδιος το κρατάει κρυφό. Ο Μάρτιν περνάει τη ζωή του στα αεροπλάνα, πουλάει και αγοράζει έργα τέχνης, όμως στο δωμάτιό του οι τοίχοι παραμένουν επιδεικτικά άδειοι. Με μία εξαίρεση: τη φωτογραφία του ίδιου και της Νίνας, τη μέρα που γνω ρίστηκαν. Ο Τζάστιν, ο γιος του Κιθ και της Λίαν, ζει στον δικό του φανταστικό κόσμο. Παίζει με τον μπαμπά του μπέιζμπολ, πηγαίνει στο σχολείο, όμως όταν συναντιέται με τους φίλους του, μιλούν για τον Μπιλ Λότον και τα σχέδιά του. Στο μυθιστόρημα πλέκονται παράλληλα αφηγηματικά νήματα: η ερωτική ιστορία του Κιθ με τη Φλοράνς, μια κοπέλα που βρισκόταν στον ίδιο πύργο με τον Κιθ την ημέρα του χτυπήματος. Συναντιούνται τυχαία- μοιραία πιστεύει η Φλοράνς- και συζητούν μαζί όσα δεν μπορούν να συζητήσουν με τους οικείους τους. Τα δευτερόλεπτα του πόνου και του φόβου. Τα δευτερόλεπτα που τους άλλαξαν τη ζωή.

Ο Αμίρ και ο Χαμάντ είναι μουσουλμάνοι. Ζουν με τις επιταγές της πίστης τους. Μαθαίνουν να μισούν την Αμερική γι΄ αυτό που είναι, γι΄ αυτό που εκπροσωπεί. Για την «απερίσκεπτη δύναμη αυτής της χώρας». Στο μεταξύ ο περφόρμερ, ο «Άνθρωπος σε πτώση», γυρνάει τη Νέα Υόρκη ως «άκαρδος επιδειξίας» για κάποιους ή ως «γενναίος χρονικογράφος της εποχής του τρόμου» για άλλους.

Τα πράγματα δεν θα εξελιχθούν τόσο ρόδινα όσο αναμένει η Λιάν. Η επανασύνδεση με τον άντρα της δεν επιστεγάζει μια τακτοποιημένη ζωή. Ο Κιθ το ρίχνει στον επαγγελματικό τζόγο. Βρίσκουν τους συζυγικούς ρυθμούς τους, διατηρώντας τα παράλληλα σύμπαντα που ζουν.

Ο ΝτεΛίλλο έγραψε ένα μυθιστόρημα με θέμα τη ζωή στη Νέα Υόρκη μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Η μετάφραση αναδεικνύει τον ρυθμό της αφήγησης και τα πετάγματα του λόγου στην αρχή και στο τέλος του βιβλίου. Θα ήθελα πολύ να κλείσω με την τελευταία παράγραφο του μυθιστορήματος. Δεν θα το κάνω. Ανίερο να την ξηλώσω από το κείμενο, τη στιγμή μάλιστα που ολόκληρο το μυθιστόρημα εκβάλλει σε αυτές τις τρεις σειρές. Τρεις σειρές πεζό που αποτελούν, κατά τη γνώμη μου, ένα από τα καλύτερα ποιήματα που γράφτηκαν ποτέ γι΄ αυτήν την πόλη.

Σκηνές αλλοφροσύνης

Όταν κατέρρευσαν οι δίδυμοι πύργοι, οι μεγαλοεκδότες των αμερικανικών εφημερίδων αναζητούσαν λυσσωδώς συγγραφείς για να ερμηνεύσουν το φαινόμενο. Πίστευαν πως εκείνοι θα προχωρούσαν βαθύτερα από τους δημοσιογράφους. Θα κατανοούσαν ό,τι φάνταζε ακατανόητο. Το όνομα του ΝτεΛίλλο φιγουράριζε πρώτο πρώτο στις επίμαχες λίστες. Άλλωστε, η απίστευτη σκηνή της τρομοκρατικής επίθεσης έμοιαζε να έχει ξεπηδήσει από κάποιο βιβλίο του. Δύο χρόνια μετά, ο ΝτεΛίλλο δημοσίευσε το πολυαναμενόμενο βιβλίο του, με τον τίτλο Κοσμόπολις (2003). Η αγγλόφωνη κριτική μούδιασε. Δικαίως. Όμως το 2007, ο ΝτεΛίλλο επανέκαμψε δριμύτερος. Ο Άνθρωπος σε πτώση είναι ένα βιβλίο που οργανώνεται γύρω από το θέμα της πτώσης των δίδυμων πύργων και την επίδραση που είχε στη σκέψη, τη ζωή, τα αισθήματα των Μανχατανών. Το μυθιστόρημα ανοίγει και κλείνει με σκηνές αλλοφροσύνης, μετά το τρομοκρατικό χτύπημα. Σ΄ αυτές, ο λόγος του ΝτεΛίλλο βρίσκει τη λάμα και το μέταλλό του. Η πρόζα του γίνεται ποιητική, σχεδόν ανίπταται.

Προσπαθούν να το ερμηνεύσουν

Η Νέα Υόρκη είναι μια επινοημένη πόλη. Ζει περισσότερο στο κέντρο του εγκεφάλου μας, παρά στα πεζοδρόμια του Μανχάταν. Είναι μια πόλη που οι περισσότεροι ξέρουμε απέξω κι ανακατωτά. Εκατοντάδες ταινίες, τραγούδια, μυθιστορήματα χρησιμοποιούν το ζωντανό σκηνικό της. Η Νέα Υόρκη του κινηματογράφου και της μυθοπλασίας είναι μια μαζική φαντασίωση. Πρόκειται για την πιο απογειωμένη εικονική πραγματικότητα του πλανήτη.

Το θέμα του τρομοκρατικού χτυπήματος στη Νέα Υόρκη παράγεικαι θα παράγει για καιρό- τη λογοτεχνία του. ΝτεΛίλλο, Πολ Όστερ, Φόερ, Απντάικ, Μακ Γιούαν. Ορκισμένοι Νεοϋορκέζοι, Αμερικανοί, Ευρωπαίοι. Δεν χαρίζουν απλώς το βλέμμα τους στη μητρόπολη, όπως γινόταν παλιότερα. Μιλούν για ένα συμβάν που γκρέμισε αρκετές βεβαιότητες και όρισε εξαρχής το δυνατό και το αδύνατο. Προσπαθούν να κατανοήσουν, να ερμηνεύσουν.