Λογοτεχνικά περιοδικά: Θερμοκήπια υπό εξαφάνιση;

• Από τον Ντίνο Σιώτη

Τους παλιούς καιρούς οι τάπητες χλόης έπαιρναν μήνες να μεγαλώσουν, απαιτούσαν πολύ νερό, ιδιαίτερη φροντίδα και προσοχή και το αποτέλεσμα πολλές φορές ήταν αβέβαιο.

Σήμερα, με την ανάπτυξη φυτοφαρμάκων, ζιζανιοκτόνων και την έκρηξη της τεχνολογίας, η διακοσμητική χλόη είναι ζήτημα εβδομάδων: αναπτύσσεται σε άριστα εξοπλισμένα και κλιματιζόμενα θερμοκήπια, είναι ανθεκτική και μεταφυτεύεται οπουδήποτε. Κάπως έτσι είναι και η ιστορία των περιοδικών: ξεκίνησαν με πολλές δυσκολίες στην Ευρώπη με το Athenaum (Γερμανία, 1798) και το Edinburgh Review (Βρετανία, 1802) και στην Αμερική με το North American Review το 1815 και το Yale Literary Review το 1836, από τον ζήλο και το μεράκι μερικών οραματιστών περιστοιχισμένων από φίλους και οπαδούς μιας ιδέας, που είχαν άποψη για την τέχνη, τη λογοτεχνία, την ιστορία και την πολιτική, για να καταλήξουν σήμερα, στον 21ο αιώνα, να είναι μικρές, τεχνολογικά εξοπλισμένες (αν και καμιά φορά οικιακές) μονάδες λογοτεχνικής παραγωγής μέσα στα σύγχρονα θερμοκήπια των εκδοτών τους.

Τα λογοτεχνικά περιοδικά, όσον αφορά την ύλη τους, δεν έχουν αλλάξει πολύ τους τελευταίους δύο αιώνες. Δημοσιεύουν διηγήματα, ποίηση, αποσπάσματα από μεγαλύτερα μυθοπλαστικά έργα, ταξιδιογραφήματα, άρθρα και δοκίμια για λογοτεχνικά θέματα, συνεντεύξεις με συγγραφείς, κριτικές για το βιβλίο, σχόλια, ενίοτε αιχμηρά, για την πνευματική και μη επικαιρότητα. Η αλήθεια είναι ότι ο κόσμος που τα διαβάζει αλλάζει πιο γρήγορα από ό,τι αλλάζουν τα περιοδικά.

Σε έρευνά του πριν από λίγα χρόνια, ο Νίκολας Σάμπλοφ κατέληξε στα δέκα περιοδικά (οκτώ αμερικανικά, ένα αγγλικό και ένα γαλλικό) που έχουν επηρεάσει όσο κανένα άλλο τα λογοτεχνικά, πολιτικά και πολιτιστικά δρώμενα της Δύσης. Από αυτά, τα επτά ήταν ή είναι ακραιφνώς λογοτεχνικά. Πρόκειται για τα εξής: The Dial (Βοστόνη, 1840-1844), Poetry (Σικάγο, 1912 έως σήμερα), The Criterion (Λονδίνο, 1922-1939), The American Mercury (Νέα Υόρκη, 1924-1980), Partisan Review (Νέα Υόρκη, 1934-2003), Les Tempes Modernes (Παρίσι, 1945 έως σήμερα) και The Paris Review (Νέα Υόρκη, 1953 έως σήμερα). Οπως φαίνεται, αυτός είναι ο Δυτικός Κανόνας των λογοτεχνικών περιοδικών του Νίκολας Σάμπλοφ.

Τα λογοτεχνικά περιοδικά είναι ο φυσικός χώρος της λογοτεχνίας. Μ' αυτά μεγάλωσαν γενεές επί γενεών αναγνωστών και μέσα σ' αυτά τα φυτώρια πρωτοπαρουσιάστηκαν και ανατράφηκαν συγγραφείς και ποιητές μεγάλου μεγέθους, όπως οι Ραλφ Γουόλντο Εμερσον, Λουίτζι Πιραντέλο, Βιρτζίνια Γουλφ, Ε.Μ. Φόστερ, Γέιτς, Εζρα Πάουντ, Μέριαν Μουρ, Γουάλας Στίβενς, Γουίλιαμ Φόκνερ, Χάνα Αρεντ, Τ.Σ. Ελιοτ, Εφ Σκατ Φιτζέραλντ, Ζαν Πολ Σαρτρ, Σάμιουελ Μπέκετ, Ρεϊμόν Κενό, Μαργκερίτ Ντιράς, Τζακ Κέρουακ, Οκτάβιο Παζ, Σούζαν Σόνταγκ, Φίλιπ Ροθ, για να αναφέρω ενδεικτικά μερικούς.

Νομίζω ότι οι aficionados (ή lit mag freaks) των λογοτεχνικών περιοδικών θα συμφωνούσαν με την άποψη ότι, όσον αφορά την Ελλάδα, τα περιοδικά εκείνα που χάραξαν μια σταθερή πορεία λογοτεχνικών προδιαγραφών και φιλολογικών αξιών καταγράφοντας και την ιστορία της λογοτεχνίας του τόπου μας, έχοντας επηρεάσει τα μέγιστα τα πολιτιστικά μας δρώμενα, είναι Ο Νουμάς, Ο Κύκλος, Τα Νέα Γράμματα, οι Εποχές, τα Νεοελληνικά Γράμματα, η Επιθεώρηση Τέχνης, η Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, το Πάλι και το Τραμ, για να μείνω σε όσα δεν είναι πια εν ζωή. Τα σύγχρονα, περιλαμβανομένων και της 83χρονης Νέας Εστίας, αλλά και των δύο νεοπαγέστατων Τεφλόν και Κουκούτσι, δίνουν μάχη με τον χρόνο.

Τα τρέχοντα ελληνικά λογοτεχνικά περιοδικά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: εκείνα που εκδίδονται από εκδοτικούς οίκους, που είναι τα λιγότερα, και εκείνα που εκδίδονται από μοναχικούς δον Κιχώτηδες στο γραφείο-θερμοκήπιο του σπιτιού τους, θυμίζοντας ενίοτε μοναχικά τηλεγραφόξυλα στον κάμπο με τους αέρηδες της ουτοπίας.

Σήμερα στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά λογοτεχνικά περιοδικά που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα σύγχρονων και παλαιότερων τάσεων. Είναι περίπου 50, ένας διόλου ευκαταφρόνητος αριθμός, σε σχέση με την Αμερική όπου είναι περίπου 1.000 -τα περισσότερα εκ των οποίων εκδίδονται από πανεπιστήμια. Από τα πιο προωθημένων αξιώσεων και αυτά που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της πρωτοπορίας έως τα πλέον συντηρητικά και παλιομοδίτικα που επιμένουν σε παραδοσιακό σχήμα, γραφή, γραφιστική αντίληψη και ύφος, τα κυκλοφορούντα περιοδικά προωθούν τις ανάγκες ενός περιορισμένου κοινού που αναζητά την καλή λογοτεχνία, την ατόφια ποίηση, την καθαρή πεζογραφία, αναζητά το διαφορετικό, την ποιότητα, το «κάτι άλλο». Το κοινό αυτό θέλει να ξεφεύγει από τον χυλό της μαζικότητας, θέλει να νιώθει σαν μια ξεχωριστή μονάδα, να αισθάνεται «κάπως», ότι κάτι του ανήκει και ότι το ίδιο το αναγνωστικό κοινό ανήκει κάπου, ίσως σε μια παρέα αναγνωστών οι οποίοι αισθάνονται λιγότερο ευάλωτοι στα κυρίαρχα λογοτεχνικά και άλλα ρεύματα όπως αυτά εκφράζονται από τα μαζικά μέσα ενημέρωσης.

Από αυτά τα 50 ξεχωρίζουν περίπου 10 που είναι ακραιφνώς λογοτεχνικά και χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης από ειδήμονες και μη, για διαφορετικούς λόγους το καθένα. Αυτά τα λίγα, όταν δεν μετατρέπονται σε όχημα προβολής των εκδοτών τους ή όταν δεν θαυμάζουν τον εαυτό τους δημοσιεύοντας έργα των διευθυντών τους, τότε έχουν άποψη, είναι εικονοκλαστικά, συγκρουσιακά και αντισυμβατικά, δοκιμάζονται σε νέες μορφές έκφρασης και γραφής, είναι πειραματικά, παρακολουθούν τι γίνεται έξω και ρίχνουν γέφυρες σε ξένες λογοτεχνίες, έχουν έναν ελάχιστο παρεμβατικό ρόλο στα όσα «τρέχουν» στον τομέα που τα αφορά, δηλαδή στον χώρο του βιβλίου, των συγγραφέων, των εκδοτικών οίκων. Ακόμη, διαθέτουν το λογοτεχνικό τους οξυγόνο για να επανατροφοδοτούν τη λογοτεχνία και την κριτική σκέψη, αναδεικνύοντας τον συγγραφέα ως τον κατ' εξοχήν φορέα και αναμεταδότη πνευματικών αξιών. Οι κυκλοφορίες τους μπορεί να είναι χαμηλές, δεν είναι «εμπορικά», αλλά έχουν κύρος, οι συνεργασίες που επιλέγουν να δημοσιεύουν έχουν βαρύνουσα σημασία, ο λόγος τους «μετράει», διότι, αν και περιοδικά, δεν είναι παροδικά αλλά έχουν μια ιστορική, θεσμική πορεία και μια συνέχεια και διάρκεια. Και επειδή ο απαιτητικός αναγνώστης και ο μελετητής αυτά τα περιοδικά τα αγοράζει, επόμενο είναι να μην τα πετάει αλλά να τα κρατάει και να σπεύδει σ' αυτά, από το αρχείο του και από βιβλιοθήκες, για κάθε είδους γνώση και πληροφορία, αφού είναι ο χάρτης και το στίγμα της λογοτεχνικής τους εποχής. Σ' αυτά ανατρέχει ο ιστορικός του μέλλοντος όταν γράφει την ιστορία της λογοτεχνίας του τόπου μας.

Παρά την οικονομική κρίση, τα περιοδικά αυτά δείχνουν ανθεκτικότητα και δεν φαίνεται να αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης. Σε καιρούς χαλεπούς, το αναγνωστικό κοινό έχει ανάγκη τον αναστοχασμό, τη στροφή προς κάτι πνευματικό, προς μια εσωτερική ενατένιση και η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού περιοδικού τού προσφέρει ένα τέτοιο ταξίδι, μια τέτοια πιθανότητα, μια φυγή από την γκρίζα καθημερινότητα. Αλλωστε, τα έθνη και οι κοινωνίες, τόσο την εποχή του Athenaum όσο και της σημερινής Νέας Εστίας, διεκπεραιώνουν την πολιτιστική τους ταυτότητα και κάνουν τους στοχασμούς τους μέσα από τη λογοτεχνία και τα λογοτεχνικά τους περιοδικά, τα οποία σήμερα εξακολουθούν να δίνουν τη μάχη με τον χρόνο -με ένα πείσμα που είναι μίγμα πολλών ταχυτήτων, δεξιοτήτων και δυνατοτήτων- και μάλλον την κερδίζουν. Δεν φαίνεται να είναι είδος υπό εξαφάνιση. Πραγματικό πρόβλημα θα αρχίσει να υφίσταται όταν τα υπό εκκόλαψη λογοτεχνικά περιοδικά δεν θα μεγαλώνουν πια σε θερμοκήπια αλλά σε θερμοκοιτίδες...

• Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, Πέμπτη 11 Μαρτίου 2010