Ασβηστη φλόγα της καρδιάς. Η προσπάθεια του Γερμανού συγγραφέα Β. Γκ. Ζέμπαλντ να σκιαγραφήσει τον κόσμο

• Της Κατερινας Σχινα, 03-04-10
• W.G. Sebald, Οι δακτύλιοι του Κρόνου, μτφρ. Γιάννης Καλλιφατίδηςεκδ. Αγρα, σελ. 340

Τον Αύγουστο του 1992, «όταν οι μέρες του Σείριου πλησίαζαν στο τέλος τους», ένας Γερμανός διανοούμενος ονόματι Β.Γκ. Ζέμπαλντ αποφασίζει να ταξιδέψει πεζή στην κομητεία Σάφολκ της Ανατολικής Αγγλίας. Μ’ ένα σακίδιο στον ώμο ξεκινάει την πεζοπορική του περιήγηση για να «ξεφύγει απ’ το κενό». Είναι ένας πλάνητας, βγαλμένος θαρρείς από τα κείμενα του Μπένγιαμιν - όχι όμως από τις πόλεις του· σαν άλλος έκπτωτος Ληρ περιπλανιέται μέσα στην κάψα ή το κρυστάλλινο ψύχος, στην ερημιά της αγγλικής εξοχής, στις εγκαταλελειμμένες άδειες κωμοπόλεις της περιφέρειας. Προσπερνάει χαλάσματα ανεμόμυλων, χωριά που ’χουν βουλιάξει στη θάλασσα, ερείπια εργοστασίων, ίχνη ομορφιάς, σημάδια θανάτου. Περπατάει και αφήνεται σ’ έναν μακρόσυρτο συνειρμό, συχνά με προφανή αφετηρία και αναπάντεχο τέλος. Επικαλείται γραπτά και στοχαστές, ερημίτες ποιητές και μοναχικές λόγιες· αναμνήσεις σπιτιών και ανθρώπων, εξωφρενικών συναντήσεων και μυστηριωδών απωλειών. Καύσιμα για το όχημα της φαντασίας του, ο εκκεντρικός γιατρός και λόγιος του 17ου αιώνα Τόμας Μπράουν, ο Ρενέ Σατομπριάν και οι πέραν του τάφου αναμνήσεις του, ο μεταφραστής των Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ Εντουαρντ Φιτζτζέραλντ, ο άτυχος ρομαντικός Ολτζερνον Σουίνμπορν, ο ορφανεμένος και άπατρις Κόνραντ, ο Γερμανοβρετανός κριτικός και μεταφραστής Μάικλ Χάμπουργκερ, η ιστορία του Μπόρχες «Tlon, Uqbar, Orbis Tertius», οι «Θλιμμένοι Τροπικοί» του Λέβι Στρος. Ενδεικτικές μονάχα οι αναφορές: ο πλούτος τους αφήνει πραγματικά άναυδο τον αναγνώστη, που εγκαταλείπεται στην αφήγηση σαγηνευμένος, βοηθούσης και της θαυμάσιας μετάφρασης του Γιάννη Καλλιφατίδη.

Θέμα των «Δακτυλίων του Κρόνου» είναι η απώλεια και η μνήμη, η οργάνωση του εν εξορία πνεύματος, η προσπάθεια σύλληψης των μυστικών δομών του οικοδομήματος του κόσμου. Συγγραφέας μιας εντελώς προσωπικής «μεταμυθοπλασίας», ενός υβριδικού είδους που συνδυάζει ιστορία, ρεπορτάζ, αυτοβιογραφία, μυθοπλασία, ταξιδιωτική αφήγηση και δοκίμιο, ο Ζέμπαλντ μιλάει με τη φωνή του Ρενέ Σατομπριάν: «Ατενίζοντας από τη σκοπιά μου τον κόσμο που έχω σχεδόν εγκαταλείψει, τον νιώθω να με περιβάλλει σαν αινιγματικό μυστήριο». Αυτός ο κόσμος είναι αδιαπέραστος, σιωπηλός, ξένος. Πορεύεται αδιάφορος για τον άνθρωπο, από καταστροφή σε καταστροφή, γεμίζοντας την ψυχή με μελαγχολία και τρόμο «μπροστά στο αναπόδραστο τέλος της ανθρώπινης φύσης». Και ο Ζέμπαλντ -όπως η εμβληματική μορφή με την οποία ξεκινάει το βιβλίο του, εκείνος ο οιωνεί γνωστικός Τόμας Μπράουν για τον οποίο ο κόσμος μας δεν ήταν παρά «το σκιαγράφημα ενός άλλου κόσμου»- πασχίζει να περισώσει όσα ξεγλίστρησαν από τα νύχια της καταστροφής, να προλάβει να τα μνημειώσει πριν από το φως σκεπαστεί από στάχτη, πριν μας τυλίξει όλους η νύχτα. Το Quincunx, η «χιαστή διάταξη» που ο Τόμας Μπράουν εντοπίζει στο ευρύτερο σύμπαν της έμψυχης και της άψυχης ύλης είναι η δομή που επιλέγει και ο Ζέμπαλντ για τους «Δακτύλιους».

• Το πεπρωμένο
  

Ο Ζέμπαλντ περισώζει και θυμάται. Σαν να διαισθάνεται τον πρόωρό του θάνατο, που θα έρθει από αυτοκινητικό δυστύχημα το 2001, στα 57 του χρόνια, συνομιλεί με τους νεκρούς, επιχειρεί μια πενθητική νοηματοδότηση του χρόνου. Δεν είναι οι «Δακτύλιοι» ένα ημερολόγιο ταξιδιού, μια καταγραφή αξιοθέατων και γνωριμιών - κάθε άλλο. Ούτε ενδιαφέρει τον Ζέμπαλντ το σήμερα· πίσω από την παρακμή των μικρών βιομηχανιών, την εγκατάλειψη άλλοτε ευημερούντων τόπων, την αναπόφευκτη φθορά που ξεδιπλώνεται όσο ο ίδιος βαδίζει κι όσο σκέφτεται, βλέπει την αλυσίδα της καταστροφής, το πεπρωμένο ενός μοιραία γνωστικιστικού κόσμου. Αν το ταξίδι για τον Κίρκεγκαρντ ήταν το αντίδοτο της απελπισίας, για τον Ζέμπαλντ είναι η διαδρομή από το ένα στάδιο της απελπισίας στο επόμενο - με λίγες, πολύ λίγες ανάπαυλες, μικρές εκλάμψεις απωλεσθέντων παραδείσων. Κι όμως αυτό το σκιασμένο από το θάνατο βιβλίο είναι εξαιρετικά όμορφο. Αναμαγεύει τον κόσμο, έστω και εμβαπτίζοντάς τον στη μέλαινα χολή. Και μας κάνει να αναρωτιόμαστε, όπως και αφηγητής του, την ώρα που επισκέπτεται στο Μόναχο το ταφικό μνημείο του προστάτη Αγίου του, του «μακαριωτάτου πρίγκιπος των ουρανών αγίου Ζέμπολντ», μήπως εν τέλει «η ψυχρότητα και ο μαρασμός στα εσώτατα του ανθρώπου δεν αποτελούν την προϋπόθεση ώστε, καταφεύγοντας σε ένα παραπλανητικό τέχνασμα, να πειστεί ο κόσμος ότι η φτωχή καρδιά διατηρεί άσβηστη τη φλόγα της».