Ο Γκόρκι των Βαλκανίων

• Παναΐτ Ιστράτι - ένας (και) δικός μας συγγραφέας

• Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΚΙΩΝΗ, Ελευθεροτυπία, Σάββατο 24 Απριλίου 2010

«Τις πρώτες μέρες του Γενάρη του 1921 μου παρέδωσαν ένα γράμμα από το νοσοκομείο της Νίκαιας. Είχε βρεθεί πάνω σε κάποιον απελπισμένο που είχε κόψει το λαρύγγι του. Οι πιθανότητες να ζήσει ήταν ελάχιστες. Διάβασα το γράμμα και κυριεύθηκα από την αίσθηση της μεγαλοφυΐας. Ενας καυτερός άνεμος στην πεδιάδα. Ηταν η εξομολόγηση ενός Γκόρκι των Βαλκανίων. Πετύχαμε να τον σώσουμε. Θέλησα να τον γνωρίσω. Γίναμε φίλοι. Ονομάζεται Ιστράτι».

Πρόκειται για τον άγνωστο τότε, όταν επέλεξε να τερματίσει τη ζωή του μ' αυτό τον επώδυνο τρόπο (χάθηκαν τόσοι άλλοι!), και γνωστότατο αργότερα συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι. Ο δε άνθρωπος που τον έσωσε είναι ο διάσημος Ρομέν Ρολάν (1866-1944), ο βραβευμένος το 1915 με Νόμπελ συγγραφέας της «Μαγεμένης ψυχής», του «Ζαν Κριστόφ» και άλλων πολυδιαβασμένων βιβλίων.

Να μνημονεύσουμε τον περίεργο αυτόν συγγραφέα, καθώς στις 16 Απριλίου συμπληρώθηκαν 75 χρόνια από τότε (1935) που έφυγε από τη ζωή από φυματίωση, στο Βουκουρέστι, στα 51 του. Εζησε δηλαδή άλλα 14 χρόνια, στη διάρκεια των οποίων όμως ανέπτυξε σημαντική πνευματική και πολιτική δραστηριότητα.

Με ενθάρρυνση του Ρολάν μαθαίνει γαλλικά και το 1923 βγάζει το πρώτο του βιβλίο, την «Κυρά Κυραλίνα». Ακολουθούν: «Ο θείος Αγγελος», «Οι Χαϊντούκοι», «Ο Μιχαήλ», «Η Νεραντζούλα», «Τα γαϊδουράγκαθα του Μπαραγκάν», «Ο σφουγγαράς», «Προς μιαν άλλη φλόγα», όπου ασκεί κριτική στη Σοβιετική Ενωση κ.ά., αρκετά από τα οποία έχουν εκδοθεί και στα ελληνικά (στη διάθεσή μου έχω τις εκδόσεις του «Κάκτου»).

• Γιος Κεφαλονίτη

Ο Παναΐτ Ιστράτι γεννήθηκε το 1884 στη Βράιλα της Ρουμανίας από πατέρα Κεφαλονίτη και μητέρα Ρουμάνα. Το πραγματικό του όνομα ήταν Παναγής Βαλσάμης -επέλεξε όμως το επώνυμο της μητέρας του. Σε ηλικία 12 ετών εγκαταλείπει το σπίτι του και περιπλανιέται στην Ευρώπη και στην εγγύς Ανατολή, κάνοντας διάφορα επαγγέλματα: υπάλληλος ξενοδοχείου, φορτοεκφορτωτής, νυχτοφύλακας, μπογιατζής, φωτογράφος κ.ά. Ωσπου απογοητευμένος προχωρεί στην αυτοκτονία, για να ακολουθήσει η «ανεύρεσή» του από τον Ρολάν.

Μεταξύ 1927-1928 βρίσκεται στη Σοβιετική Ενωση, όπου γνωρίζεται και συνδέεται με φιλία με τον Νίκο Καζαντζάκη, ο οποίος ταξιδεύει, κυρίως ως απεσταλμένος αθηναϊκών εφημερίδων. Είναι ο πρώτος που παρουσιάζει τον Καζαντζάκη στο γαλλικό κοινό από το περιοδικό «Monde» του Ανρί Μπαρμπίς. Με τη σειρά του ο Καζαντζάκης τον παρουσιάζει στο ελληνικό κοινό, κάτω όμως από όχι και τόσο ευνοϊκές συνθήκες.

Ηταν τον Ιανουάριο του 1928 όταν Καζαντζάκης και Ιστράτι, ενθουσιασμένοι από τα επιτεύγματα της Σοβιετικής Ενωσης, μίλησαν σε εκδήλωση που οργάνωσε ο Δημήτρης Γληνός στο αθηναϊκό θέατρο «Αλάμπρα». Οι ομιλίες καταλήγουν σε διαδήλωση, οπότε επεμβαίνει η Αστυνομία. Γίνεται σάλος, με υποστηρικτές και μη, επεμβαίνει η Δικαιοσύνη, ορίζεται δίκη, η οποία εν τέλει δεν γίνεται καθώς ο Ιστράτι οδηγείται σε απέλαση.

Στην εκδήλωση πάντως ο Καζαντζάκης άδραξε την ευκαιρία να μιλήσει εγκωμιαστικά για τον φίλο του: «Ο Ιστράτι δεν είναι μήτε μυθιστοριογράφος μήτε διηγηματογράφος. Είναι κάτι ανατολίτικο, πιο πρωτόγονο, πιο κοντά στις απλές δυνάμεις της γης και της ψυχής. Ο Ιστράτι, σαν τους Ανατολίτες, κάθεται διπλογόνατος, ακουμπά όλος στο χώμα και αφηγείται. Σπάνια άνθρωπος αφηγήθηκε με τόση χάρη και δύναμη. Τον ακούμε κ' η γης μεγαλώνει».

Λίγο αργότερα, τον ίδιο χρόνο (1928) οι δυο φίλοι ξανασυναντιούνται στη Σοβιετική Ενωση.

• Στον Γκόρκι

«Γκόρκι των Βαλκανίων» είχε χαρακτηρίσει, όπως είδαμε, ο Ρολάν τον Ιστράτι. Στην «Αναφορά στον Γκρέκο» ο Καζαντζάκης περιγράφει μια συνάντηση που είχαν με τον Μαξίμ Γκόρκι (1868-1936). Συνάντηση-διακαής πόθος του Ιστράτι: «Ο Παναΐτ ήταν συγκινημένος. Θα 'βλεπε για πρώτη φορά τον μεγάλο Γκόρκι. Σίγουρα περίμενε αγκαλιάσματα, στρωμένα τραπέζια, δάκρυα και γέλια και κουβέντα απάνω στην κουβέντα, και δώστου πάλι αγκαλιάσματα».

Ο Γκόρκι όμως είχε φαίνεται άλλες έγνοιες: «Το πρόσωπό του καθόλου δεν φανέρωνε μήτε χαρά μήτε περιέργεια». Μίλησαν πολύ λίγο. Ο Γκόρκι ανέφερε ως δάσκαλό του τον Μπαλζάκ, αλλά όχι τον Ντοστογιέφσκι και τον Γκόγκολ. Πάνω απ' όλα τον ενδιέφερε η ίδια η ζωή: «Αγάπησα πολύ τον άνθρωπο που υποφέρει -τίποτ' άλλο», λέει και τους αφήνει για ν' ασχοληθεί με κάποιους νέους που τον περίμεναν, πράγμα που εξόργισε τον Ιστράτι, αλλά όχι και τον Καζαντζάκη. «Μου φάνηκε πολύ κρύος», αποφάνθηκε ο Ιστράτι.

Λίγο αργότερα ωστόσο τερματίστηκε και η φιλία Καζαντζάκη - Ιστράτι, καθώς ο δεύτερος διώκεται ως τροτσκιστής από το σταλινικό καθεστώς, χωρίς να έχει τη συμπαράσταση που περίμενε από τον Καζαντζάκη. «Οι δυο φίλοι χωρίζουν χωρίς να δώσουν τα χέρια», αναφέρεται στη χρονογραφία του έργου του Καζαντζάκη, στο αφιέρωμα του περιοδικού «Νέα Εστία», τα Χριστούγεννα του 1959.

Απομένουν τα έργα τους. *