Monday, January 4, 2010

Ενας διανοούμενος απολογείται στο κόμμα

ΚΡΑΤΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΧΡΟΝΙΚΟΥ - ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ

Η δημοσίευση του διηγήματος «Η Σιωπή» του Σοβιετικού συγγραφέα Ντανιίλ Γκράνιν, το 1959, στο περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» δίχασε τη διανόηση της Αριστεράς. Το διήγημα ενόχλησε τα κομματικά στελέχη της ΕΔΑ, καθώς αμφισβητούσε το αλάθητο των Σοβιετικών επιστημόνων και τεχνοκρατών, έχοντας ως κεντρικό ήρωα έναν συμβιβασμένο άνθρωπο, που διαλέγει την ηρεμία του απ' την αλήθεια, αδικεί τους άλλους και αγνοεί το γενικότερο συμφέρον.

Αυτό είναι το θέμα της μελέτης «Υπόθεση Γκράνιν: η λογοτεχνική κριτική στο εδώλιο. Η δίκη της "Επιθεώρησης Τέχνης" το 1959 και η απολογία του Κώστα Κουλουφάκου» της επίκουρης καθηγήτριας σλαβικής λογοτεχνίας, της 43χρονης Αλεξάνδρας Δ. Ιωαννίδου. Το βιβλίο (εκδόσεις Καστανιώτης) τιμήθηκε πρόσφατα με το Κρατικό Βραβείο Χρονικού-Μαρτυρίας.

Σ' αυτό τυπώνεται για πρώτη φορά το κείμενο-απολογία του Κώστα Κουλουφάκου (1924-1994) για την απόφαση της συντακτικής επιτροπής να δημοσιεύσει το διήγημα του Γκράνιν. Το κείμενο, με τίτλο «Σημείωμα σχετικά με τη δημοσίευση του διηγήματος του Σοβιετικού συγγραφέα Ντ. Γκράνιν "Η Σιωπή" και με τη συζήτηση που επακολούθησε, Προς την Διοικούσα Επιτροπή της ΕΔΑ», το εντόπισε η πανεπιστημιακός στο αρχείο του, το οποίο φυλάσσει ο γιος του Πέτρος Κουλουφάκος. Αποσπάσματα είχαν δημοσιευτεί σε τρεις συνέχειες τον Μάιο του 1973 στον «Ελεύθερο Κόσμο» με τίτλο «Μυστική Εκθεσις του κομμουνιστού Κ. Κουλουφάκου. Πώς εδίκαζε η ΕΔΑ τους διανοουμένους της».

  • Γιατί σας απασχόλησε η υπόθεση Γκράνιν και σας οδήγησε να ανασύρετε το κείμενο του Κώστα Κουλουφάκου;

«Με απασχόλησε στο πλαίσιο μιας εργασίας με απώτερο στόχο την αποτύπωση της πρόσληψης της σοβιετικής λογοτεχνίας, η οποία θεωρώ ότι έχει παραγνωριστεί. Ετσι, έπεσα μοιραία πάνω στην υπόθεση "Δίκη της Επιθεώρησης Τέχνης"».

  • Στα τότε συμφραζόμενα της ελληνικής αριστερής διανόησης, που βρισκόταν υπό τη σκέπη της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, τι εκπροσωπεί το κείμενο του Κώστα Κουλουφάκου;

«Είναι το κείμενο ενός πειθαρχημένου απείθαρχου, γιατί προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην αναγκαιότητα για κομματική πειθαρχία και συμπόρευση με την επίσημη πολιτική του κόμματος και την εσωτερική του επιθυμία για έναν ελεύθερο λογοτεχνικό κριτικό λόγο. Είναι ένα κείμενο σπαρακτικό, γιατί προσπαθεί να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα. Ο Κουλουφάκος οριοθετεί συνειδητά ένα πρόγραμμα για τον ρόλο του διανοούμενου στο κόμμα. Τον περιγράφει ως πρωτοπόρο, "δάσκαλο" που θα "οδηγήσει" τις "μάζες" στην ουσιαστική μόρφωση, η οποία θα τολμά ν' ασκήσει κριτική. Βαθιά μελετημένος στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, μετακινείται ελαφρώς αλλά συνειδητά από τη μέχρι τις αρχές τής δεκαετίας του '50 ισχύουσα άποψη για το συγκεκριμένο δόγμα».

  • Η επιτροπή της «Επιθεώρησης Τέχνης» παρακολουθεί συστηματικά τις εξελίξεις στη Σοβιετική Ενωση και επηρεάζεται από τον τρόπο που τις προσλαμβάνει η Δύση;

«Μια παρεξήγηση συνίσταται στο ότι οι όποιες αποκλίσεις από το επίσημο σοβιετικό λογοτεχνικό δόγμα οφείλονται σε επιρροές αποκλειστικά από τη Δύση, κυρίως από τη Γαλλία και την Ιταλία. Στη δεδομένη ελληνική περίπτωση έχουμε να κάνουμε με βαθιά μορφωμένους ανθρώπους (Τίτος Πατρίκιος, Κώστας Κουλουφάκος), οι οποίοι παρακολουθούν από πολύ κοντά κάθε πνευματική κίνηση, τόσο στη Δύση όσο και στη Σοβιετική Ενωση.

Το γεγονός ότι η "Επιθεώρηση Τέχνης" κινείται σ' ένα πλαίσιο λιγότερο δογματικό λόγω ΕΔΑ, τους δίνει τη δυνατότητα να αναζητούν και να ανιχνεύουν πιο απελευθερωμένες μορφές λογοτεχνίας και κριτικής. Εντυπωσιακή είναι η ικανότητά τους να "διαβάζουν" ανάμεσα στις γραμμές των αποφάσεων της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ την προοπτική μιας ελπιδοφόρας αλλαγής, που, όμως, στο τέλος δεν επικράτησε».

  • Μετά τον θάνατο του Στάλιν συνέβησαν καίριες αλλαγές στα λογοτεχνικά τεκταινόμενα της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, που επηρέασαν και την ελληνική αριστερή διανόηση και λογοτεχνία;

«Το "επαναστατικό" έτος 1956, που σφραγίζεται από το 20ό Συνέδριο, στο οποίο καταδικάστηκε ο σταλινισμός, επιχείρησε να ανατρέψει τις παλιές αγκυλώσεις της σοβιετικής κριτικής και λογοτεχνίας. Αυτή η αλλαγή ενέπνευσε ελπίδες και στους ελληνικούς αριστερούς λογοτεχνικούς κύκλους. Σήμερα, μπορεί να εκπλήσσει το γεγονός ότι οι κομματικοί διανοούμενοι της ΕΔΑ, στα τέλη της δεκαετίας τού '50, όχι μόνον είδαν, αλλά και τόλμησαν να μεταφέρουν αυτό το κλίμα στην Ελλάδα».

* Η συγγραφέας τον Μάρτιο θα ορκιστεί στη θέση της αναπληρώτριας καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, μεταφράζει από τα ρωσικά και πολωνικά και έχει εκπονήσει διατριβή με θέμα «Η αγάπη για την Ελλάδα στη Ρωσία της καμπής του αιώνα». Εστιάζει στη ζωή και στο έργο δύο Ρώσων ποιητών και φιλοσόφων, κατά τη δεκαετία του '10, οπότε άκμασε ο ρωσικός συμβολισμός: στους Βιατσεσλάβ Ιβάνοφ και Ινοκέντι Ανένσκι. *

Χρονικό της δίκης

-Φεβρουάριος 1959: επέμβαση της διοικούσας επιτροπής τής ΕΔΑ στα εσωτερικά της «Επιθεώρησης Τέχνης».

Αφορμή στάθηκε η δημοσίευση στο τεύχος 50-51 του διηγήματος «Η σιωπή» (ο ρωσικός τίτλος μεταφραζόταν «Η δικιά του γνώμη»), σε μετάφραση του Μανόλη Φουρτούνη από τα ιταλικά. Το είχε αλιεύσει στο περιοδικό «Il Contemporaneo» (τεύχος 12, 3 Δεκεμβρίου 1957).

-«Κομματοδικείο»: ανώτερα στελέχη από τον λογοκριτικό μηχανισμό του εξόριστου κόμματος στο Βουκουρέστι, όχι μόνο διαμαρτυρήθηκαν, αλλά και ζήτησαν να συναντηθούν με τη συντακτική ομάδα του περιοδικού για να λάβουν εξηγήσεις. Κατ' εξοχήν σύνδεσμος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ με την ΕΔΑ ήταν ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο οποίος έκανε εισηγήσεις για σχετικά θέματα. Εγιναν δύο συναντήσεις, στις 26 Μαΐου και στις 2 Ιουνίου, που κατέληξαν σ' ένα είδος κομματικής δίκης. Το κόμμα εκπροσώπησαν οι Λεωνίδας Κύρκος, Μάρκος Αυγέρης, Θέμος Κορνάρος, Δημήτρης Φωτιάδης, Παναγιώτης Φουντουραδάκης, Βαγγέλης Σακελλάρης, Νίκος Κιτσίκης και Γιάννης Ρίτσος. Από τη μεριά του περιοδικού παρευρέθησαν οι Κώστας Κουλουφάκος, Τίτος Πατρίκιος, Μανόλης Φουρτούνης και Κώστας Πορφύρης. Εξαιρετικά επικριτικοί στάθηκαν ο Μάρκος Αυγέρης και ο Δημήτρης Φωτιάδης.

-Μετά τη «Δίκη»: η συντακτική επιτροπή του περιοδικού υπέβαλε την παραίτησή της και περίμενε. Ο Μανόλης Φουρτούνης και ο Δημήτρης Ραυτόπουλος διώχτηκαν από την επιτροπή και επιβλήθηκε η εποπτική παρουσία του Δημήτρη Δεσποτίδη.

«Επιθεώρηση Τέχνης» σε λίγες λέξεις

- 1954: η παλιά λογοτεχνική παρέα εξόριστων στον Αϊ-Στράτη, οι Κώστας Κουλουφάκος, Τίτος Πατρίκιος, Δημήτρης Ραυτόπουλος, Μανόλης Φουρτούνης, μαζί με τον ζωγράφο Γιάννη Χαΐνη, τον Τάσο Λειβαδίτη και τον αρχιτέκτονα Νίκο Σιαπκίδη, συζητούν την ιδέα να εκδώσουν ένα περιοδικό της Αριστεράς για τα γράμματα και τις τέχνες.

Ο μεγαλύτερος ηλικιακά είναι ο 33χρονος ποιητής Τάσος Λειβαδίτης. Οι υπόλοιποι είναι από τριάντα και κάτω. Απευθύνθηκαν στην παλιά φρουρά της μαχόμενης αριστερής διανόησης (Δ. Φωτιάδης, Γ. Ρίτσος, Μ. Αυγέρης, Κ. Βάρναλης), η οποία αρνήθηκε να συμμετάσχει στο εκδοτικό εγχείρημα.

- Δεκέμβριος 1954: κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος της «Επιθεώρησης Τέχνης», η οποία εκδίδεται χωρίς διακοπή μέχρι την εγκαθίδρυση της δικτατορίας. Συνολικά κυκλοφορούν 146 τεύχη (24 τόμοι). Τη συντακτική επιτροπή πλαισιώνουν ακόμη οι Π. Κονίδης (Κ. Πορφύρης), Γ. Σύριος (Πετρής), Γ. Παπαλεονάρδος, Διονυσία Μπιτζιλέκη, Φ. Ανωγειανάκης, Τ. Βουρνάς και αργότερα η Μέλπω Αξιώτη. Ο Κώστας Κουλουφάκος αναλαμβάνει υπεύθυνος ύλης (1955 - 1962) και έπειτα από μία δεκαετία, αρχισυντάκτης (1965 - 1967).

Ντανιίλ Γκράνιν: η πέτρα του σκανδάλου

Ο συγγραφέας του διηγήματος, που ενόχλησε την ηγεσία του ΚΚΕ, ζει και βασιλεύει

Ο Ντανιίλ Αλεξάντροβιτς Γκράνιν, ένας από τους σημαντικότερους Σοβιετικούς συγγραφείς, βρίσκεται εν ζωή και είναι 90 ετών!

Γεννήθηκε το 1919 στην ουκρανική πόλη Βολίν. Σπούδασε και εργάστηκε ως μηχανικός, με αντικείμενο τη βιομηχανική ανάπτυξη. Πήγε εθελοντής στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εμπειρία που επηρέασε καθοριστικά το έργο του.

Αρχισε να δημοσιεύει από τριάντα ετών, το 1949. Το 1957 για το διήγημά του «Η δική του γνώμη» δέχθηκε επίθεση από τον γ.γ. του ΚΚΣΕ Νικίτα Χρουστσόφ, με το σκεπτικό «ότι όφειλε να υποτάσσει την άποψή του στην άποψη της πλειοψηφίας». Ο Γκράνιν βρέθηκε στην απομόνωση και αποκλείστηκε επί τρία χρόνια από την εκδοτική ζωή.

Το 1962, βγαίνοντας από «το ντουλάπι» της λογοκρισίας, τύπωσε το μυθιστόρημά του «Προς την καταιγίδα», στο οποίο αξιοποίησε τις τότε νέες κατακτήσεις της γενετικής και της κυβερνητικής. Το 1978, το σοβιετικό καθεστώς τον τίμησε με το κρατικό βραβείο λογοτεχνίας.

Οι καιροί άλλαξαν και ο Ντανιίλ Γκράνιν ανέβηκε στο άρμα του Βλαντίμιρ Πούτιν. Απόδειξη αυτής της στροφής του είναι ένα από τα τελευταία του βιβλία, το ιστορικό μυθιστόρημα με τον εύγλωττο τίτλο «Βραδιές με τον Μεγάλο Πέτρο». Στις 29 Ιανουαρίου του 2009, ο πρόεδρος της Ρωσίας Ντιμίτρι Μεντβιέντεφ του απένειμε το μετάλλιο του Τάγματος του Αγίου Ανδρέα. Ζει και εργάζεται στην Αγία Πετρούπολη.

No comments: