Η γραφή ενός προγραμμένου

• Tου Παντελη Mπουκαλα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 24/01/2010
  

Δεν θυμάμαι πια πού το πρωτοδιάβασα. Οτι δηλαδή ο Αντόνιο Γκράμσι, από μαύρη χιουμοριστική διάθεση πιθανόν, είπε κάποια στιγμή ότι χρωστάει μια μικρή χάρη στη φυλακή, όπου τον καταδίκασε το μουσολινικό καθεστώς για τα δέκα από τα 35 έτη του βίου του (φυλακισμένος πέθανε άλλωστε, από τις κακουχίες), διότι έτσι του δόθηκε η δυνατότητα να μελετήσει τόσα βιβλία όσα δεν θα μπορούσε ποτέ να ξεφυλλίσει αν ήταν ελεύθερος. Μπόρεσε επιπλέον να καταγράψει, έγκλειστος πλην ελεύθερος, στα «Τετράδιά» του τους σπουδαίους στοχασμούς του για την επαναστατική στρατηγική και το ρόλο των διανοουμένων, που εκδόθηκαν μεταθανάτια υπό τον τίτλο «Γράμματα από τη φυλακή».

Εγκλειστος πλην ελεύθερος και ο Νίκος Μπελογιάννης, με τη βοήθεια και της συντρόφου του Ελλης Παππά βρήκε το συγκλονιστικό κουράγιο να μεταπλάσει τη φυλάκιση και την ψυχοφάγο αναμονή του αποφασισμένου θανάτου, της εκτέλεσής του, σε ευκαιρία οργάνωσης των σκέψεών του για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Λιγοστά τα βοηθήματά του, σπανιότατο το χαρτί (» κάθε λογής στρατσόχαρτα και χαρτιά περιτυλίγματος») κι ένα μελανί μολύβι, αυτά ήταν τα σύνεργά του – ένα τίποτα αν συγκριθούν με τις πλούσιες βιβλιοθήκες και τα διαδίκτυά μας. Με τα γραφτά του, που σχεδόν τα έκλεψε από το θάνατο (μα πώς αλλιώς να γράψει ένας προγραμμένος;), απαρτίστηκε το βιβλίο «Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας». Οι λέξεις «Σχέδιο» και «μια» (και όχι «την») σφραγίζουν τη σεμνότητα ενός εγχειρήματος που η αυτόφωρη ανθρώπινη σημασία του, παραδειγματική με όλο το βάρος της λέξης, εμπλουτίζεται από την πολιτική και την ιστορική διάστασή της.

Οι αποστάσεις του Μπελογιάννη από τις επιταγές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και από ορισμένες εκτιμήσεις που κυριαρχούσαν τότε στην Αριστερά για πρόσωπα και ρεύματα, η φροντίδα του να εντάξει το λογοτεχνικό φαινόμενο στην κίνηση της κοινωνίας, η αγάπη του για τη λαϊκή λογοτεχνία και το δημοτικό τραγούδι, η αξία που αποδίδει στον «Διάλογο» του Σολωμού για τα γλωσσικά μας πράγματα εν συγκρίσει με το «Ταξίδι» του Ψυχάρη, η έγνοια του για το ρόλο των γυναικών στην ελληνική λογοτεχνία, είναι λίγα από τα στοιχεία που υποδηλώνουν ποιο βάθος θα κατακτούσε το έργο αυτού «γραμματισμένου ανθρώπου» αν δεν τον είχαν προγράψει.