Η ξενότητα του Κάλβου και η αποξένωση του εκδότη

• Του Μιχαηλ Πασχαλη* Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Tρίτη, 12 Iανoυαρίου 2010

ΑΠΑΝΤΗΣΗ. Τα πραγματολογικά, ερμηνευτικά, εκδοτικά και γλωσσικά λάθη της έκδοσης των Ωδών του Κάλβου που επιμελήθηκε ο Δημήτρης Δημηρούλης είναι πολλά και σοβαρά. Επισήμανα ορισμένα στην «Καθημερινή» (24-11-09) και πολύ περισσότερα στη Νέα Εστία του Νοεμβρίου (τχ. 1827, 901-907). O Δ. Δ. αλλοιώνει ή επινοεί ακόμη και στοιχεία της βιογραφίας του Κάλβου: όχι μία αλλά τρεις φορές (σ. 20, 29) τον τοποθετεί το 1816 στη Γενεύη, αντί για τη Ζυρίχη. Το 1822-1823 στη Γενεύη ο Κάλβος προσπαθούσε να πάρει στα χέρια του για έκδοση ένα ομηρικό χειρόγραφο, αλλά κατά τον Δ. Δ. «σχεδίαζε μετάφραση της Ιλιάδας του Ομήρου» (σ. 29). Ο κατάλογος είναι μακρύς και ο χώρος περιορισμένος.

Οι απαντήσεις που έδωσε ο Δ. Δ. για τις οφθαλμοφανείς αστοχίες της έκδοσης («Καθημερινή» 8-12-09) αποκαλύπτουν ότι το πρόβλημα της φιλολογικής επάρκειας είναι σοβαρότερο από όσο πίστευα. Ειδικότερα, για το περιβόητο επίθετο «μάκαρος» ο Δ. Δ. απάντησε με ένα σενάριο σατανικών συμπτώσεων: ότι σκόπευε να γράψει «μάκαρ(-ος)», αλλά εξέπεσαν οι παρενθέσεις και το ενωτικό, και η ονομαστική ενοποιήθηκε με τη γενική· και γιατί εδώ πρόσθεσε τη γενική όταν συνήθως δίνει έναν ξερό τύπο επιθέτου;

Οι στίχοι «επί το ξύλον / μελίφρονον, υακίνθινον / βάλετε στέμμα» σημαίνουν φυσικά «στεφανώστε με υάκινθους την τερπνή μου λύρα». Ομως ο Δ. Δ. μας καλεί να μεταφράσουμε «στεφανώστε τη λύρα μου με κληματσίδες, τσαμπιά και υάκινθους»! Προφανώς δεν αναγνώρισε την επίταξη του επιθέτου «μελίφρονον», αλλά από πού ξεφύτρωσαν οι κληματσίδες και τα τσαμπιά; Η παραπομπή στον Γιάννη Δάλλα υποκαθιστά την κρίση του και δικαιολογεί το λάθος του;

Η τελευταία περίπτωση είναι τερατώδης: στους στίχους «γερόντων κόμαι εις τ’ αίμα / αθλίως βρεγμέναι» ο Δ. Δ. υποδεικνύει στον αναγνώστη να μεταφράσει «ξεδιάντροπα αιματοβαμμένες κόμες γερόντων»! Στην απάντησή του ισχυρίστηκε ότι η απόδοση του «αθλίως» ως «ξεδιάντροπα» παραπέμπει στους σφαγείς και όχι στα θύματα. Δεν όφειλε να γνωρίζει το στοιχειώδες, ότι η συντακτική λειτουργία του επιρρήματος καθιστά υποχρεωτική τη σύνδεση του «αθλίως» με τη μετοχή «βρεγμέναι» και τη συνακόλουθη σημασία «οικτρά»;

Ο υπομνηματισμός ενός κειμένου δεν είναι κάτι ουδέτερο, όπως υποστηρίζει ο Δ. Δ. Το τι επιλέγει ένας μελετητής να σχολιάσει και πώς το σχολιάζει αντανακλούν τη γνώση, τη μέθοδο, την ωριμότητα και την ευαισθησία του αναφορικά με το λογοτεχνικό έργο που εξετάζει. Στην εκτενή εισαγωγή ο Δ. Δ. γυρίζει γύρω από το κείμενο των Ωδών, χωρίς να καταπιάνεται με τη γλωσσική ύλη, με τη γένεση και τη συγκρότηση του κειμένου, με τις διακειμενικές σχέσεις με την ιταλική ποίηση. Η έλλειψη επαφής με το κείμενο είναι ένας από τους λόγους που δεν αντιλαμβάνεται τα ερμηνευτικά σφάλματα. Και για τον ίδιο λόγο αντιμετώπισε το ποιητικό ιδίωμα του Κάλβου με τα κριτήρια που χειρίζεται κανείς τα λήμματα ενός κοινού λεξικού της ελληνικής γλώσσας. Συγκρότησε ένα γενικό λεξιλόγιο και σχολίασε τυχαία λέξεις και φράσεις, χωρίς αίσθηση του ποιητικού λόγου και των συμφραζομένων. Εν ολίγοις, τα περί της «ξενότητας» του Κάλβου είναι κούφια λόγια, ενώ αντίθετα η «αποξένωση» του εκδότη-μελετητή από το κείμενο είναι ζήτημα θεμελιώδους σημασίας.

*Καθηγητής στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης