« Κωμικός λυρικός; Δεν τη σκαπουλάρω!»

ΤΟ 1954 Ο ΣΕΛΙΝ ΖΕΙ ΑΠΟΜΟΝΩΜΕΝΟΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟ.
ΩΣ ΕΝΑ ΣΗΜΕΙΟ, ΕΝΝΟΕΙΤΑΙ, ΦΡΟΝΤΙΣΕ
Ο ΙΔΙΟΣ ΓΙ΄ ΑΥΤΟ. Ο ΛΙΒΕΛΛΟΓΡΑΦΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΣΗΜΙΤΙΚΩΝ
ΠΑΜΦΛΕΤΩΝ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ
ΚΑΤΟΧΗΣ, ΠΟΥ ΚΑΤΕΦΥΓΕ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ
ΤΟ 1944 ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ
ΠΕΤΕΝ, ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΜΒΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ
ΤΟΥ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΥ ΔΩΣΙΛΟΓΙΣΜΟΥ

• Γράφει ο Τάκης Θεοδωρόπουλος, ΤΑ ΝΕΑ, Σάββατο, 23 Ιανουαρίου 2010

Στη Δανία όπου αναζήτησε καταφύγιο φυλακίστηκε, η Γαλλία τον καταδίκασε σε φυλάκιση, βαρύ πρόστιμο και «εθνική ατίμωση», κι όσο κι αν αμνηστεύθηκε το στίγμα που τον σημάδεψε ήταν ζωντανό και οι αναμνήσεις από την Κατοχή ήταν ακόμη φρέσκιες. Η πολιτική ένταξη, όχι μόνον στη Γαλλία, οριζόταν από τη στάση που είχε τηρήσει ο καθένας στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Κι όσο ειδεχθής κι αν υπήρξε η δική του στάση, αν μη τι άλλο, οφείλει να του αναγνωρίσει κανείς την εντιμότητα και την ανάληψη των ευθυνών του. Ανάμεσα στους υπόλοιπους μετανοημένους που πάλευαν να ξεπλύνουν τις πομπές τους, ο Σελίν ξεχωρίζει σαν ένα πεισματάρικο πλάσμα που δεν καταδέχεται ούτε να μετανιώσει ούτε και να αλλάξει απόψεις. Όμως, παράλληλα με την πολιτική του απομόνωση, ο συγγραφέας του μνημειώδους «Το ταξίδι στην άκρη της νύχτας» υφίσταται και μια δεύτερη, ουσιαστικότερη από μιαν άποψη. Είναι η απομόνωσή του και ως λογοτέχνη. Συνυφασμένη με την πολιτική του εξορία, η περιθωριοποίησή του έχει να κάνει με τη νοοτροπία που κυριαρχεί στη δημοκρατία των γραμμάτων.

Μια δημοκρατία, όπως αυτή της παρισινής διανόησης, με απολυταρχικά αντανακλαστικά που συνεχίζει να λειτουργεί με όρους αυλικούς και να καταδικάζει μετά βδελυγμίας στην ανυπαρξία της σιωπής ό,τι παρεκκλίνει από τις αποφάσεις της πλειοψηφίας ή του εκάστοτε μονάρχη. Στη δεκαετία του ΄50, το περιβάλλον της γαλλικής λογοτεχνίας έδωσε γην και ύδωρ στα νέα ρεύματα που υπόσχονται ριζικές αλλαγές και ανατροπές στον τρόπο της γραφής, στις αντιλήψεις, σε ό, τι έχει να κάνει με τη μορφή του κειμένου- η έννοια του «περιεχομένου» είναι εκ προοιμίου καταδικαστέα, απορριπτέα, και εν γένει κατακριτέα.

Οι πεζογράφοι του Νέου Μυθιστορήματος έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους, και αν ο Μπαρτ δεν έχει ακόμη μιλήσει για τον «βαθμό μηδέν της γραφής», αυτός ο βαθμός μηδέν μιας γραφής ουδέτερης, χωρίς υποκείμενο, μιας γραφής που είναι απλώς «γραφή», καθορίζει τη συννεφιά και την ηλιοφάνεια στο λογοτεχνικό περιβάλλον. Η Γαλλία ακόμη και σήμερα, πενήντα χρόνια μετά, υποφέρει από τις καταθλιπτικές παρενέργειες αυτού του ρεύματος. Μπορεί η μορφολογική ανάλυση του κειμένου να έχει δώσει σημαντικά ευρήματα, όμως, η δημιουργική της χειρονομία μοιάζει αίολη, σχεδόν ανύπαρκτη. Είναι καλύτερο να ξεχάσεις την πλήξη του Ρομπ Γκριγιέ αν εξακολουθείς να αγαπάς τη λογοτεχνία.

Είναι σαφές ότι μέσα σε ένα λογοτεχνικό περιβάλλον που ανακυκλώνει εαυτόν στην ίδια τη δραστηριότητα της γραφής η λογοτεχνική χειρονομία του Σελίν δεν μπορεί παρά να μοιάζει άστοχη. Η ασθματική προφορικότητα του λόγου του διεκδικεί μια δημιουργική πράξη για την οποία κανείς δεν μιλάει πια. Οι μορφολογικές αναζητήσεις της γραφής την είχαν ήδη πετάξει, από τη δεκαετία του ΄50, στην παρανομία.

Αν μάλιστα στη συνταγή προσθέσουμε και τον οραματισμό της στρατευμένης λογοτεχνίας από τον εκκολαπτόμενο τότε μονάρχη Σαρτρ, τότε αντιλαμβανόμαστε ακόμη καλύτερα το αίσθημα της απομόνωσης του Σελίν, ο οποίος μοιάζει να έχει ανακαλύψει μια ολόκληρη εκφραστική ήπειρο που, όμως, δεν ενδιαφέρει κανέναν ταξιδιώτη. Είναι, από την άλλη, εντυπωσιακό να σκεφτεί κανείς ότι ο γαλλικός εικοστός αιώνας μάς έδωσε δύο τόσο διαφορετικούς, αλλά και τόσο ολοκληρωμένους κόσμους, όπως ο απολύτως «γραμμένος» κόσμος του Προυστ και ο απολύτως «προφορικός» κόσμος του Σελίν.

Κάπως έτσι μπορούν να διαβαστούν οι «Συνομιλίες με τον καθηγητή Υ» που άρχισαν να δημοσιεύονται σε συνέχειες το 1954 στο περιοδικό του Γκαλλιμάρ. Ο απομονωμένος Σελίν, το αγρίμι της ερημιάς, υποχρεώνεται από τον άρχοντα Γκαστόν Γκαλλιμάρ να δώσει επιτέλους μια συνέντευξη, γιατί χωρίς συνεντεύξεις κανένας συγγραφέας δεν έχει στον ήλιο μοίρα. Για τον σκοπό αυτόν επιλέγει ένα ανθρωπάκι, τον καθηγητή Υ, άλλως συνταγματάρχη Ρεζεντά, ο οποίος φιλοδοξεί να εκδώσει το χειρόγραφό του στον Γκαλιμάρ. Λεπτομέρεια, αν όχι συμβολική, τουλάχιστον αρκούντως μπουρλέσκ: ο Υ-Ρεζεντά πάσχει από ακράτεια, προσόν που οδηγεί στο καρναβαλίστικο τέλος της συνέντευξης και το παρκάρισμά του στα γραφεία του εκδοτικού οίκου.

ΣΙΔΗΡΟΥΝ ΞΕΣΙΔΗΡΟΥΝ ΠΑΡΑΠΕΤΑΣΜΑ

«... θα μου συγχωρούσαν ίσως το να ΄μαι λυρικός... μα κωμικός λυρικός;... δεν τη σκαπουλάρω!... δολοφονία γκαραντί!». Πόσο καίρια ακούγεται η αποστροφή του αυτοσυνεντευξιαζόμενου Σελίν και πόσο προφητική αν σκεφτεί κανείς το βαρύ βαρομετρικό χαμηλό της συναισθηματικής σοβαροφάνειας που κυριαρχεί στον σημερινό λογοτεχνικό ορίζοντα;

Και δεν είναι το μόνο: «Ποιος χαίρει της απόλυτης εύνοιας; Των μαζών και της ελίτ;

Σας ερωτώ! Τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και στο Κολόμπους (Ωχοχάιο), στο Βανκούβερ του Καναδά, στη Φεζ του Μαρόκου, στην Τραπεζούντα, στο Μεξικό;... το κιτς, καθηγητά Υ!.. το κιτς! Σιδηρούν ξεσιδηρούν παραπέτασμα! Γαμώ τα καθεστώτα!».

Έτσι, για να πάρουμε μια γεύση της κωμικολυρικής ζωντάνιας αυτού του κειμένου. Η ΕΣΣΔ μπορεί να μην υπάρχει πια, όμως το κιτς εξακολουθεί να χαίρει της απόλυτης εύνοιας των μαζών και της ελίτ.

Σαν μια στραβωμένη ράγα του μετρό

Δοκίμιο λογοτεχνικής γραφής, χίλιες φορές πιο καίριο από το «Τι είναι η λογοτεχνία» του Σαρτρ, κυρίως γιατί ο Σελίν μιλώντας για τη λογοτεχνία υπερασπίζεται το λογοτεχνικό του έργο το οποίο ήδη υπάρχει και στηρίζει την όποια άποψή του. Από τις μορφολογικές λεπτομέρειες, τη χρήση των αποσιωπητικών ώς τα κεντρικά ζητήματα, όπως η αναζήτηση της συγκίνησης. «Είναι υστερική η μάζα!.. μα ελάχιστα ευσυγκίνητη!». Η συγκίνηση εμφανίζεται να διεκδικεί τα δικαιώματά της, σαν το βασικό συστατικό κύτταρο της δημιουργίας.

Ασθματική, ακολουθώντας τον εντελώς ιδιοσυγκρασιακό ρυθμό της, σαν «μια στραβωμένη ράγα του μετρό», απολαυστική, η συνέντευξη με τον καθηγητή Υ μπορεί να διαβαστεί σαν μια κωμικολυρική επίκληση των δικαιωμάτων της δημιουργίας.

Ο άθλος

Πριν από τρία χρόνια το «Ταξίδι στην άκρη της νύχτας» είχε γίνει εμπορική επιτυχία, εκτός των άλλων και χάρη στην εκπληκτική μετάφραση της Σεσίλ ΙγγλέσηΜαργέλλου. Μεταφραστικός άθλος ο οποίος κατάφερε να μεταφέρει στα ελληνικά την πλαστική ιδιοσυγκρασία του πρωτότυπου και, όπως κάθε κλασικό έργο που αποδίδεται ιδιοφυώς, να εμπλουτίσει με εκφραστικές πτυχές τη γλώσσα μας. Με την μετάφραση του «Καθηγητή Υ», η Μαργέλλου απέδειξε ότι η επιτυχία του «Ταξιδιού» δεν ήταν ούτε συγκυριακή ούτε τυχαία. Ήταν ένα μεγάλο κεφάλαιο ενός μεταφραστικού έργου το οποίο με το ειδικό του βάρος γίνεται όλο και πιο απαιτητικό.