Το διήγημα σε αντίθεση με το μυθιστόρημα-τούβλο

• Από τη Μαρία Λαϊνά

Ας το παραδεχτούμε, χωρίς πνεύμα αντιζηλίας και ηττοπάθειας.

Στην πεζογραφία, κοινό και εκδότες προτιμούν κατά πλειονότητα το μυθιστόρημα, έναντι του διηγήματος και της νουβέλας ακόμη, και μάλιστα το «παχύ» μυθιστόρημα, δηλαδή περίπου πεντακόσιες σελίδες. Το κίνητρο των εκδοτών είναι φανερό, και παρόμοιο με των αντιπροσώπων αυτοκινήτων, που προτιμούν, βεβαίως, να πουλήσουν ένα τζιπ Χάμερ 4x4 ή μια πολυμορφική «νεκροφόρα» με φιμέ τζάμια, παρά ένα πεντακοσαράκι Φίατ. Το κέρδος, έτσι και δελεαστεί ο πελάτης, είναι σαφώς μεγαλύτερο. Παρόμοιο κίνητρο υποκινεί, πιστεύει ο ποδηλάτης, και αρκετούς μυθιστοριογράφους να παραγεμίσουν το μυθιστόρημα με άχρηστες κα πολύλογες σελίδες. Η πλοκή τραβιέται από τα μαλλιά, η μια ιστορία μπαίνει με το ζόρι μέσα στην άλλη (και δεν μιλάω, ασφαλώς, ούτε για τον Κώστα Ταχτσή ούτε για την Κάρεν Μπλίξεν ούτε για τον Βικτόρ Ουγκό ούτε για την Τζέιν Οστιν ή τη Σαρλότ Μπροντέ) και ο αναγνώστης, συνήθως η αναγνώστρια, οφείλω, δυστυχώς, να ομολογήσω, αποχαυνώνεται στην ηλιόλουστη παραλία ή κατά δόσεις στην καθημερινή, όχι και τόσο βιοποριστική ζωή της, παρακολουθώντας με αξιοθαύμαστη υπομονή και ενδιαφέρον τούς παρατεταμένους έρωτες και τις υποχθόνιες προδοσίες των ηρώων τη σημερινή εποχή ή σε ιστορικό υπόβαθρο - στην τελευταία αυτή περίπτωση έχουμε και τη γοητεία από τη μεταφορά στον χρόνο, τα άλλα ήθη και έθιμα.

Τα διηγήματα είναι αλήθεια πως μειονεκτούν σε μέγεθος. Είναι λιγότερο περίπλοκα απ' ό,τι τα μυθιστορήματα, χωρίς να σημαίνει ότι είναι πιο εύκολα - πειράζομαι να πω, κάθε άλλο. Ο πλατειασμός αποκλείεται εκ προοιμίου. Επικεντρώνονται σε ένα μόνο επεισόδιο, έχουν μία πλοκή, μικρό αριθμό χαρακτήρων, εκτυλίσσονται σε έναν χώρο, και καλύπτουν σύντομη χρονική περίοδο.

Λόγω της σύντομης έκτασής του, το διήγημα σπάνια έχει την πιο πολύπλοκη δομή του μυθιστορήματος. Πολλά σύγχρονα διηγήματα αποφεύγουν τη μακροσκελή εισαγωγή στον χώρο και τον χρόνο που εκτυλίσσεται η ιστορία ή στους χαρακτήρες. Συχνά σε μπάζουν αιφνιδιαστικά στη δράση. Οπως και στο μυθιστόρημα, η πλοκή του διηγήματος έχει επίσης (συνήθως) κλιμάκωση ή σημείο καμπής. Αλλά το διήγημα συχνά τελειώνει απότομα και αφήνει το τέλος ανοιχτό, και, πάλι συνήθως, δεν έχει, φανερό τουλάχιστον, ηθικό δίδαγμα.

Δεν είναι πάντοτε εύκολο να προσδιορίσει κάποιος αν ένα αφήγημα είναι διήγημα ή νουβέλα. Ενας κλασικός ορισμός του διηγήματος είναι ότι πρόκειται για ανάγνωσμα, που μπορεί να το διαβάσει κανείς μια κι έξω (άποψη που παρουσιάζεται στο δοκίμιο του Εντγκαρ Αλαν Πόε Φιλοσοφία της σύνθεσης). Αλλοι ορισμοί βάζουν απαραίτητη προϋπόθεση ένα όριο λέξεων.

Ενδεικτικά ονόματα σπουδαίων διηγηματογράφων, ελλήνων και ξένων, με τυχαία παράθεση:

Πολ Μπόουλς (διαβάστε τουλάχιστον το Εσύ δεν είσαι εγώ),

Κάθριν Μάνσφηλντ (διαβάστε τουλάχιστον το Γκάρντεν Πάρτι),

Αντον Τσέχοφ (διαβάστε ό,τι σας έρθει),

Γκυστάβ Φλομπέρ,

Ονορέ ντε Μπαλζάκ (διαβάστε, αν το βρείτε, το αριστουργηματικό Ενας έρωτας στην έρημο· κάποτε το είχε δημοσιεύσει το περιοδικό Εκηβόλος),

Τζ. Ντ. Σάλιντζερ (διαβάστε το Ιδανική μέρα για μπανανόψαρα),

Τζόις Κάρολ Οουτς (διαβάστε το Αδέσποτα παιδιά),

Ουίλιαμ Τρέβορ,

Ρέιμοντ Κάρβερ (διαβάστε το Για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για Αγάπη),

Τζον Τσίβερ,

Ουίλιαμ Φόκνερ,

Ερνεστ Χέμινγουεϊ,

Και από τους Ελληνες:

Στρατής Μυριβήλης,

Ηλίας Βενέζης,

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης,

Θράσος Καστανάκης,

Ανδρέας Καρκαβίτσας,

Δημοσθένης Βουτυράς,

Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης,

Εμμανουήλ Ροΐδης,

Κώστας Χατζής,

Στρατής Τσίρκας,

Μάριος Χάκκας,

Ζαχαρίας Παπαντωνίου,

Νίκος Νικολαΐδης,

Μιχαήλ Μητσάκης,

Κωνσταντίνος Μεταξάς Βοσπορίτης,

Φώτης Κόντογλου,

Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής,

Κοσμάς Πολίτης,

Κωνσταντίνος Θεοτόκης,

Κώστας Κρυστάλλης,

Κωνσταντίνος Ράδος,

Ιωάννης Δαμβέργης,

Γιώργος Δενδρινός,

Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου,

Δημήτριος Βικέλας,

Μένης Κουμανταρέας,

Δημήτρης Νόλλας,

Γιώργος Ιωάννου,

Νατάσα Κεσμέτη,

Σωτήρης Δημητρίου κ.λπ., γιατί έχει αρκετά κ.λπ., με νεότερους,

Ε.Χ. Γονατάς (τον απομονώνει επίτηδες, γιατί σκοπεύει πολύ σύντομα να του αφιερώσει μία παρατεταμένη ορθοπεταλιά).

Ο κατάλογος, όμως, και με τα ξένα ονόματα και με τα ελληνικά είναι μακρύς και τον σταματώ αυθαίρετα εδώ.

Στις εκδόσεις Στιγμή βγήκε το 1987 ένα αληθινό κομψοτέχνημα, μια χαριτωμένη σειρά διηγηματογράφων, της οποίας η επιλογή και η επιμέλεια οφείλονται στον Ε.Χ. Γονατά, που, όπως ξέρουν αρκετοί και αγνοούν οι περισσότεροι, είχε μανία και με τις παραμικρές λεπτομέρειες της αισθητικής εμφάνισης των βιβλίων -σε βαθμό τυραννικό για τους περισσότερους εκδότες- αλλά και με το ολιγοσέλιδο του αφηγήματος. Η εισαγωγή είναι δική του, και χωρίς τις συνήθεις περιττές εξηγήσεις των ανθολόγων. Ο γενικός τίτλος σε όλα τα τομίδια είναι ΑΣΥΝΗΘΙΣΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ, και κάθε μικρός τόμος σε καμία περίπτωση δεν υπερβαίνει τις εκατό σελίδες. Στην εισαγωγή του στο πρώτο τεύχος ο ανθολόγος εξηγείται ως εξής: «Σκοπός της σειράς αυτής είναι η σταχυολόγηση και παρουσίαση κάποιων λιγότερο γνωστών, παραγνωρισμένων ή εντελώς ξεχασμένων κειμένων πλειάδος αξιόλογων διηγηματογράφων και λογογράφων, που το έργο τους ή μέρος του έργου τους είναι δυσεύρετο ή δυσπρόσιτο στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό».

Εκεί ανακάλυψε ο ποδηλάτης την Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου, που ο Γονατάς τής αφιερώνει το υπ. αριθμόν τρία βιβλιαράκι, με όλα κι όλα οχτώ αφηγήματα - σύνολο σελίδων ογδόντα έξι, σε γλώσσα ήπια καθαρεύουσα. Σταθμεύει για λίγο και αντιγράφει ελάχιστα από το έτσι κι αλλιώς σύντομο βιογραφικό σημείωμα.

Η Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου γεννήθηκε στη Βλάγκα της Κωνσταντινουπόλεως το 1867. Σπούδασε στο παρθεναγωγείο «Παλλάς» και δούλεψε στα παρθεναγωγεία της Κωνσταντινουπόλεως, οικοδιδασκάλισσα στο Βουκουρέστι, παρέδιδε ιδιωτικά μαθήματα και τέλος ανέλαβε τη διεύθυνση του παρθεναγωγείου Θεσσαλονίκης. Εκεί αρρώστησε σοβαρά, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και πέθανε το 1906 σε νοσοκομείο του Επταπυργίου. Εγραψε κυρίως σύντομα διηγήματα, διασπαρμένα σε περιοδικά, εφημερίδες κα ημερολόγια της εποχής. Ο ποδηλάτης δεν κρατιέται να μη σημειώσει ότι κάποτε οι εφημερίδες δημοσίευαν και διηγήματα, αντί για κριτικές, κόντρα κριτικές, και δήθεν αφιερώματα στο βιβλίο.

Στην ίδια σειρά, βολτάροντας ο ποδηλάτης ανακάλυψε και τον Αθανάσιο Θ. Γκράβαλη. Τίτλος του μικρού βιβλίου, Της Ματζουράνας το Χάλασμα και άλλα διηγήματα. Τα άλλα διηγήματα είναι δώδεκα και έχουν κι αυτά «περίεργους» τίτλους. Ενας, λόγου χάριν, είναι Η Τσαπαρίνας κι ένας άλλος Μητρουφάν'ς.

Ο Γκράβαλης γεννήθηκε το 1906 στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας. Το μοναδικό του βιβλίο, Σπασμένες Κολόνες, που περιλαμβάνει 42 αφηγήματα, το εξέδωσε το 1930, ύστερα από θερμή προτροπή του Στρατή Μυριβήλη. Και τελευταίο του εύρημα, ο Εμμανουήλ Στ. Λυκούδης, με τρία αφηγήματα. Κι αυτός γεννήθηκε στο Βυζάντιο από επιφανή οικογένεια, που κατέφυγε στην Επτάνησο. Το βιογραφικό του το γράφει ο Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου, που τον αποκαλεί «άνδρα ομολογουμένως επιφανέστατο εις πάντα τού πνεύματος διακλαδισμόν...».

***************

Σήμερα το Πεντάλ δεν έκανε καμία στάση σε καθαρόαιμα ποιητικά φυλλώματα, αλλά ίσως και οι αναγνώστες του ευχαριστήθηκαν το διάλειμμα από τον συνήθη αγαπημένο του διακλαδισμόν του πνεύματος...

• ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 22 Ιανουαρίου 2010