Τζόζεφ Φρανκ: «Δεν θα ήθελα να συναντήσω τον Ντοστογιέφσκι»

Η βιογραφία του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι από τον Τζόζεφ Φρανκ είναι η καλύτερη που έχει γραφτεί ποτέ για τον σπουδαίο Ρώσο συγγραφέα.

Τρεις δεκαετίες χρειάστηκε ο Αμερικανός ακαδημαϊκός για να ολοκληρώσει τους πέντε τόμους αυτής της πολυβραβευμένης μελέτης, που ρίχνει φως στην προσωπικότητα, το έργο και την εποχή του Ντοστογιέφσκι. Με αφορμή την έκδοση μιας συντμημένης εκδοχής αυτού του μνημειακού έργου, ο Τζόζεφ Φρανκ εξηγεί γιατί είναι μάλλον απίθανο να βαρεθούμε ποτέ το «Εγκλημα και Τιμωρία».

Ηταν ασυνήθιστος, ακραίος και αντιφατικός; Ναι, κοντά δύο αιώνες από τη γέννησή του, αυτό το γνωρίζουμε με βεβαιότητα. Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι ήταν ένα σπάνιο κράμα ευαισθησίας και ιδιοφυΐας, χαρακτηριστικά που έθετε στην υπηρεσία ενός πληθωρικού ταλέντου. Ακραίος, έχοντας βιώσει ακραίες εμπειρίες, ο άνθρωπος στον οποίο η παγκόσμια λογοτεχνία οφείλει ορισμένους από τους πιο τραγικούς της ήρωες ήταν, πάνω απ' όλα, ένας άνθρωπος της εποχής του. Ανθρωποι της εποχής του είναι και ο «Ηλίθιος» πρίγκιπας Μίσκιν και ο Σταυρόγκιν των «Δαιμονισμένων» και ο Ρασκόλνικοφ. Αλλά είναι και κάτι πολύ περισσότερο, εξηγεί ο Φρανκ, που έχει περάσει πολλά χρόνια από τη ζωή του ανάμεσά τους.

Στα 91 του χρόνια σήμερα, ο καταπληκτικός Τζόζεφ Φρανκ -καθηγητής Σλαβικών Σπουδών και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πρίνστον και το Στάνφορντ- εξακολουθεί να διδάσκει και να επιβλέπει τους φοιτητές του, να γράφει και να μελετάει. «Χαίρομαι πολύ που μου γράψατε», μου απάντησε όταν επικοινώνησα μαζί του για πρώτη φορά, «γιατί έχω μια ιδιαίτερη σχέση με την Ελλάδα». Οπως μου εξήγησε, μαζί με τη σύζυγό του έχουν περάσει αρκετά καλοκαίρια στη Σύρο. «Ποτέ δεν ξέχασα τους ανθρώπους που γνώρισα και εκεί και στην Αθήνα».

Η βιογραφία του Ντοστογιέφσκι από τον Φρανκ δεν είναι απλώς η καλύτερη βιογραφία του σπουδαίου Ρώσου συγγραφέα που έχει γραφτεί, αλλά και μια από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές βιογραφίες του εικοστού αιώνα. Πρόσφατα, οι εκδόσεις «Princeton University Press» είχαν την εξαιρετική ιδέα να κάνουν πιο εύκολη τη ζωή του μη ειδικού αναγνώστη, περικόπτοντας τις συνολικά 2.500 σελίδες των πέντε τόμων σε χίλιες. Την επιμέλεια ανέλαβε η Μέρι Πετρουσέβιτς, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, και ο Φρανκ επέμεινε να γράψει ένα νέο πρόλογο γι' αυτήν την πιο σύντομη εκδοχή της βιογραφίας. Και σύμφωνα με όλες τις διθυραμβικές κριτικές παρουσιάσεις του «Dostoevsky: Α Writer In His Time», το έργο του Φρανκ διατηρεί σχεδόν στο ακέραιο το εκτόπισμά του.

«Οι προσωπικές περιπέτειες των χαρακτήρων στα μυθιστορήματά του, παρόλο που συχνά αναπαριστώνται με μελοδραματική ένταση, στην πραγματικότητα δεν είναι δυνατό να γίνουν κατανοητές παρεκτός και αν αντιληφθούμε με ποιον τρόπο οι πράξεις τους είναι συνυφασμένες με ιδεολογικά κίνητρα», γράφει ο Φρανκ σε κάποιο σημείο του προλόγου. Ο ίδιος έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους κορυφαίους μελετητές του Ρώσου συγγραφέα παγκοσμίως, ακριβώς γιατί, όπως έχει επανειλημμένα γραφτεί, οι πέντε τόμοι που έχει συγγράψει συνδυάζουν τη βιογραφία με την πολιτισμική ιστορία της Ρωσίας του 19ου αιώνα και τη λογοτεχνική κριτική.

• «Εχετε ζήσει με το έργο του Ρώσου συγγραφέα επί δεκαετίες ολόκληρες. Μέσα σε αυτά τα χρόνια, πιάσατε ποτέ τον εαυτό σας να φαντάζεται μια συνάντηση μαζί του», θέλω να μάθω.

«Γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά πόσο αψίθυμος άνθρωπος ήταν ο Ντοστογιέφσκι στην καθημερινότητά του. Αλήθεια, δεν θα ήθελα ποτέ να κουβεντιάσω μαζί του -πόσο μάλλον που είχε τόσο κακή γνώμη για τον υλισμό της αμερικανικής ζωής», είναι η απάντηση του βιογράφου του.

• Πώς συναντηθήκατε με το έργο του Ντοστογιέφσκι;

«Δεν μπορώ να ανακαλέσω την πρώτη φορά που διάβασα κάτι δικό του, αλλά νομίζω πως ήμουν ακόμη μαθητής. Εκείνο που θυμάμαι, όμως, είναι πόσο έντονο ενδιαφέρον μού είχε προκαλέσει την περίοδο που μεγάλωνα, τη δεκαετία του '20. Νομίζω ότι εκείνο που με είχε γοητεύσει ήταν ο τρόπος που πετύχαινε να συνδυάζει στα μυθιστορήματά του τις τεχνικές του μυστηρίου και του θρίλερ με τα μεγάλα φιλοσοφικά ζητήματα που εξερευνούσε».

• Στον πρόλογο του πρώτου τόμου της βιογραφίας (Dostoevsky: The Seeds of Revolt, 1821-1849) αναφέρατε ότι «ένας τρόπος για να ορίσει κανείς την ιδιοφυΐα του Ντοστογιέφσκι έγκειται στο να την εντοπίσει στην ικανότητά του να συγκεράζει τα ιδιωτικά του διλήμματα με εκείνα που μαίνονταν στην κοινωνία της οποίας ήταν μέρος».

«Σε καθένα από τα σπουδαία μυθιστορήματά του, παρόλο που μπορεί κανείς να δει ότι περιέχουν μέρος από τις προσωπικές εμπειρίες του, βλέπουμε ότι αυτές τις εμπειρίες τις εντάσσει και τις χρησιμοποιεί πάντα με τέτοιον τρόπο, ώστε να αναδείξει και διερευνήσει κάτι πολύ περισσότερο από προσωπικά ερωτήματα. Δείτε για παράδειγμα στον "Ηλίθιο", πώς η φευγαλέα αίσθηση της επαφής με τον θάνατο, δηλαδή η προσωπική εμπειρία του συγγραφέα από την περίφημη εικονική του εκτέλεση, γίνεται μέρος του χαρακτήρα του πρίγκιπα Μίσκιν. Και τον Μίσκιν τον χρησιμοποιεί για να υπερασπιστεί τα χριστιανικά ηθικά ιδεώδη που εκείνα τα χρόνια είχαν γίνει στόχος επιθέσεων από τους Ρώσους ριζοσπάστες της δεκαετίας του 1860. Τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι τοποθετούν αυτά ακριβώς τα κοινωνικοπολιτικά πάθη και προβλήματα του καιρού του σε έναν πολύ ευρύτερο ορίζοντα. Ο Ρασκόλνικοφ δεν σκοτώνει εξαιτίας όλων των προσωπικών προβλημάτων που τον βασανίζουν, αλλά, τελικά, επειδή έχει πείσει τον εαυτό του για το δικαίωμά του να σκοτώσει».

• Τόσο ο Νίτσε όσο και ο Φρόιντ έχουν αντλήσει από τον Ντοστογιέφσκι - ποιο είναι εκείνο το χαρακτηριστικό του στοχασμού του που τους έκανε να στηρίξουν δικές τους θεωρίες στα μυθιστορήματά του;

«Ο Νίτσε χρησιμοποίησε το έργο του Ντοστογιέφσκι γιατί πίστευε ότι ορισμένοι από τους ήρωές του ενσάρκωναν -και γι' αυτό επιβεβαίωναν- τη δική του θεωρία ότι ένας υπεράνθρωπος μπορεί να αρθεί πάνω από τον ηθικό νόμο. Ο Φρόιντ, πάλι, νόμιζε ότι η χρήση εκ μέρους του Ντοστογιέφσκι του θέματος της πατροκτονίας παρουσίαζε και επιβεβαίωνε τη δική του θεωρία περί του οιδιπόδειου συμπλέγματος».

• Ο Ντοστογιέφσκι πέρασε δέκα χρόνια στη Σιβηρία, τα τέσσερα από αυτά στη φυλακή. Πώς επηρέασαν εκείνα τα χρόνια, και ειδικά ο εγκλεισμός του στη φυλακή, τη μετέπειτα εξέλιξή του; Πού ανακαλύπτουμε στο έργο του τα ίχνη εκείνης της περιόδου;

«Τα χρόνια που πέρασε στη φυλακή υπήρξαν εξαιρετικά κρίσιμα για τον Ντοστογιέφσκι για πολλούς λόγους. Εκείνη την περίοδο πείστηκε ότι οι Ρώσοι χωρικοί, οι συγκρατούμενοί του, παρ' όλα τα εγκλήματα που μπορεί να είχαν διαπράξει, εξακολουθούσαν να αποδέχονται μέσα τους τον χριστιανικό ηθικό νόμο. Επίσης, το ίδιο εκείνο διάστημα συνειδητοποίησε ότι ήταν τόσο τεράστιο το χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στους χωρικούς και τους Ρώσους της εξευρωπαϊσμένης, μορφωμένης ανώτερης τάξης ώστε οι νέες ιδέες -ιδέες όπως η επανάσταση- που προέρχονταν από αυτή την τάξη, στην πραγματικότητα όχι μόνο δεν θα γίνονταν ποτέ αληθινά αποδεκτές, αλλά ούτε καν κατανοητές, από τους χωρικούς».

• Πώς επηρέασαν την προσωπικότητα και το έργο του η κοινωνική θέση της οικογένειάς του, οι σχέσεις του με τον πατέρα του, ο οποίος είχε και βίαιο τέλος;

«Ο πατέρας του Ντοστογιέφσκι ανήκε στην τάξη των ευγενών, σύμφωνα με το ρωσικό ταξικό σύστημα της εποχής, αλλά δεν ήταν μέλος και των γαιοκτημόνων ευγενών. Ετσι η ευγενική καταγωγή του δεν εξασφάλιζε στα παιδιά του κάποιο ανώτερο κοινωνικό στάτους, πράγμα στο οποίο μπορεί άλλωστε να οφείλεται η έμφαση που δίνει ο Ντοστογιέφσκι στο θέμα της κοινωνικής σεμνότητας - ειδικά στο πρώιμο έργο του».

• Ο Ντοστογιέφσκι θεωρούσε την Ευρώπη ηθικά χρεοκοπημένη και έκφυλη, ενώ ήταν πεισμένος για την ανωτερότητα της ρωσικής χριστιανοσύνης. Αυτός ο κραυγαλέος σοβινισμός έχει βρει χώρο στο λογοτεχνικό σύμπαν του;

«Συνήθως, αλλά όχι πάντα, αυτός ο ρωσικός σοβινισμός του μετριαζόταν από το γεγονός ότι αναγνώριζε τον οικουμενικό χαρακτήρα που είχαν τα ιδεώδη του Χριστιανισμού. Εκεί που ήταν εντονότερος ο σοβινισμός του ήταν κυρίως στα δημοσιογραφικά του κείμενα. Θα έλεγα ότι το λογοτεχνικό έργο του είναι μάλλον απαλλαγμένο από αντίστοιχες επιρροές».

• Πάντως, παρ' όλο τον σοβινισμό, τη θρησκευτική αγωνία του και την περιφρόνηση που έτρεφε προς τα ιδεώδη του Διαφωτισμού, κι αυτός ακόμη ο Καμί θεωρούσε τον Ντοστογιέφσκι τον σπουδαιότερο προφήτη του 20ού αιώνα. Πού το αποδίδετε;

«Ο Καμί πράγματι αναγνώριζε στον Ντοστογιέφσκι τον σπουδαιότερο προφήτη του 20ού αιώνα - μάλλον εξαιτίας του θρύλου του Μεγάλου Ιεροεξεταστή. Εδώ ο Ντοστογιέφσκι εκδραματίζει την προθυμία των ανθρώπων να ανταλλάξουν την ελευθερία τους με την υλική ασφάλεια. Και ο Καμί αυτό το αντιλαμβανόταν ως μια προφητεία για τον σταλινισμό».

• Αν υπήρξε ένα έργο του Ντοστογιέφσκι που στάθηκε πηγή έμπνευσης για νεότερους συγγραφείς αυτό ήταν «Το Υπόγειο», και βέβαια ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, που συγκαταλέγεται στους κορυφαίους λογοτεχνικούς χαρακτήρες όλων των εποχών.

«Είμαι βέβαιος ότι ο λόγος που ενέπνευσε, ακόμη στοίχειωσε, τόσους συγγραφείς, είναι γιατί σ' αυτό το μυθιστόρημα έβλεπαν μια παθιασμένη και ανεπιφύλακτη υπεράσπιση ενός απόλυτου εγωισμού, ενός εγωισμού που απέρριπτε όλους τους κανόνες της κοινώς αποδεκτής ηθικής».

• Για εσάς, όμως, όπως έχετε γράψει, «κατά κάποιον τρόπο, το πιο βαθύ από τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι είναι ο "Ηλίθιος"». Με ποιον τρόπο;

«Ναι, ο "Ηλίθιος" είναι το πιο βαθύ από τα μυθιστορήματά του, γιατί εκδραματίζει την απόλυτη αδυναμία του ανθρώπου να φτάσει το υψηλότερο χριστιανικό ιδεώδες».

• Και τι είναι αυτό που κάνει τον Ρασκόλνικοφ, τον κεντρικό ήρωα του μυθιστορήματος «Εγκλημα και Τιμωρία», να παραμένει ο πιο τραγικός ήρωας στην πεζογραφία του εικοστού αιώνα;

«Ο Ρασκόλνικοφ είναι η μορφή που επιμένει να μας στοιχειώνει, μια απέραντα τραγική μορφή, εξαιτίας της αντίφασης ανάμεσα στα ηθικά ιδεώδη του και την προσπάθειά του να τα υλοποιήσει μέσα από τον φόνο, ενώ την ίδια στιγμή τον κατατρύχει η αίσθηση ότι δεν είναι ικανός να ανταποκριθεί στην αποστολή που έχει αναλάβει. Ωστόσο το αγαπημένο μου από τα μυθιστορήματά του Ντοστογιέφσκι είναι "Οι Δαιμονισμένοι". Ο τρόπος που παρουσιάζει την επαναστατική συνωμοσία είναι αξεπέραστος και προφητικός, είναι ταυτόχρονα τραγικός και υπέροχα σατιρικός». *

i Info:

Joseph Frank, Dostoevsky: Α Writer in His Time (με νέο πρόλογο του συγγραφέα, επιμέλεια από τη Mary Petrusewicz), Princeton University Press

• ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ, Ελευθεροτυπία, Σάββατο 16 Ιανουαρίου 2010