«Αυτός που θέλει να γράφει, δεν μπορεί να ζει»

Η Ελφρίντε Γέλινεκ, σε μία εκ βαθέων εξομολόγηση, δεν διστάζει να αποκαλύψει ότι το χιούμορ της πηγάζει από την απελπισία

• Της Kατερινας Σχινα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 24/01/2010
  

• ΕΛΦΡΙΝΤΕ ΓΕΛΙΝΕΚ, Εκ βαθέων (Συνομιλία με την Κατρίν Λεσέρ), μετ. Βαγγέλης Μπιτσώρης, εκδ. Εκκρεμές., σελ. 127 - 12,85 ευρώ

Ποια είναι η Ελφρίντε Γέλινεκ; Μια ιχνογράφος του οριακού κακού που λουφάζει μέσα στον άνθρωπο; Μια ακραία πολιτικοποιημένη, στρατευμένη φεμινίστρια, που ταλαντεύεται ανάμεσα στην αλληλεγγύη και την περιφρόνηση για το φύλο της; Μια αενάως αυτοβιογραφούμενη συγγραφέας, συντεθλιμμένη από μια εξουσιαστική μητέρα, έγκλειστη στη γλώσσα, που παιδεύεται από τα πάθη της και τα λύνει με τη γραφή;

Πολύς λόγος έχει γίνει για την παράξενη προσωπικότητά της, γι’ αυτήν τη σκοτεινή και αδιαπέραστη πλευρά της που αντιστέκεται στις ταξινομήσεις και διεκδικεί επίμονα την ιδιοτυπία της. Ομως, οι συνομιλίες της με την κριτικό Κριστίν Λεσέρ αποκαλύπτουν μια γυναίκα ιδιαίτερα ευφυή, καλλιεργημένη, θερμή, ενορατική και ειλικρινή, που ακόμη κι όταν η οξυδέρκειά της φτάνει ώς την ανοικτιρμοσύνη, δεν είναι ποτέ άδικη ή απόλυτη. Οι εξομολογήσεις της ιχνογραφούν ένα βασανισμένο άνθρωπο – χωρίς αμφιβολία· μια γυναίκα που σίγουρα γνωρίζει τι σημαίνει ψυχική διαταραχή. Ταυτόχρονα, όμως, αναδεικνύουν μια διανοούμενη με εξαιρετικό χιούμορ, ένα μείγμα μελαγχολίας και σαρκασμού, που το χρωστάει στις ανατολικοευρωπαϊκές εβραϊκές της ρίζες.

Γελοιοποίηση της εξουσίας

Η Γέλινεκ δεν διστάζει να ομολογήσει ότι το χιούμορ της πηγάζει από την απελπισία: «Να τολμά κανείς να γελά όταν οι άλλοι δεν γελούν, να αστειεύεται όταν οι άλλοι δεν αστειεύονται, να γελά εκεί όπου, διαφορετικά, οι άλλοι θα προκαλούσαν το κλάμα». Επίγονος του μεγάλου σατιρικού Καρλ Κράους, ανακαλώντας τον κοινωνικό σαρκασμό του Ελίας Κανέτι, η Ελφρίντε Γέλινεκ μοιάζει να απολαμβάνει με ένα είδος χαιρεκακίας τις ψευδαισθήσεις των ηρώων της, οι οποίες αναπόδραστα θα οδηγήσουν στην πτώση τους. Μ’ ένα λοξό χαμόγελο γκρεμίζει τις κοινωνικές φιλοδοξίες τους και τις παραδίδει στη γελοιοποίηση. Βασικός της στόχος είναι να κατεδαφίσει κάθε αξίωση νομιμοποίησης από εκείνους που φαινομενικά κατέχουν την εξουσία και τον έλεγχο: πατριαρχία, μικροαστούς, βιομηχανία του θεάματος, επιχειρήσεις, πολιτικούς. «Το μόνο μέσο που απομένει σ’ αυτόν που ανήκει στην κάστα των καταπιεσμένων είναι να γελοιοποιήσει τον κύριο, να τον καταγγείλει μέσω της ίδιας της αξιοθρήνητης προσπάθειάς του να διατηρήσει την εξουσία του», λέει στην Λεσέρ. Δεν είναι προφανώς τυχαίο που, καθώς μαθαίνουμε στο «Εκ βαθέων», η Γέλινεκ έχει μεταφράσει τον μεγάλο μάστορα της φάρσας, τον Φεϊντό, και τον άλλο εξαίσιο είρωνα, τον Οσκαρ Γουάιλντ, για να «αντλήσει ευχαρίστηση από τη διαδικασία της μετάφρασης» και συνάμα για να αποσυναρμολογήσει και να περιεργαστεί εκ του σύνεγγυς ένα λογοτεχνικό είδος όπου η πλοκή και η αφήγηση γίνονται υλικό για καλλιτεχνικό παιχνίδι και φαρσικές ανατροπές. Κι από κοντά, αν και επίγονος της «υψηλής κουλτούρας», να αμφισβητήσει ανενδοίαστα τον πολιτισμικό μηχανισμό που τρέφει το έργο της, επιστρατεύοντας αφ’ ενός μια σαρκαστική υπερβολή ντανταϊστικής καταγωγής και από την άλλη την ακραία βία που ανακαλεί το θέατρο της σκληρότητας του Αντονέν Αρτώ.

Ιδιότυπος φεμινισμός

Ιδιότυπος, σχεδόν όσο και το χιούμορ της, είναι και ο φεμινισμός της Γέλινεκ. Πολιτικός, αφού συνδέει την κριτική του φύλου με το σύνολο του φάσματος που ορίζει τις ταυτότητες –ράτσα, τάξη, γενιά–, διόλου δογματικός, δεν διαχωρίζεται από τη σκληρή κριτική που έχει επιφυλάξει στη μεταπολεμική Αυστρία, μια κοινωνία όπου θάλλει ο αποκλεισμός της διαφοράς, η κατάχρηση της εξουσίας, η καταστολή, η συνενοχή της σιωπής, η αυτοκαταστροφική έκσταση των μοναχικών. Η γυναίκα δεν παρουσιάζεται στο έργο της Γέλινεκ «από τη μοναδική σκοπιά του θύματος, της αγίας, της πονεμένης». «Κρίνω επίσης πολύ αυστηρά αυτήν που γίνεται συνένοχος του ανδρικού συστήματος, δείχνοντας ότι μια τέτοια γυναίκα αναπόφευκτα θα αποτύχει», λέει στην Λεσέρ. Διατηρώντας στάση κριτική απέναντι στη φεμινιστική ορθοδοξία, τονίζει τη συμπαιγνία γυναικών και ανδρών στο κατ’ εξοχήν εξουσιαστικό παιχνίδι της σεξουαλικότητας και την αδιαμφισβήτητη ευθύνη των γυναικών για τη θυματοποίησή τους. Οι μαζοχίστριες ηρωίδες της δεν υποφέρουν αποκλειστικά από την πατριαρχία, αλλά από ένα σύμπλεγμα εσωτερικευμένων λόγων που παράγει καταπίεση ή ηθελημένη εγκατάλειψη στην καταπίεση.

Ελλειμμα ακεραιότητας

Ολοι, ωστόσο, οι ήρωές της, αρσενικοί ή θηλυκοί, εμφανίζουν ένα τέτοιο έλλειμμα ακεραιότητας, ώστε μοιραία καταντούν γελοία πιόνια της κοινωνίας του θεάματος, ταγμένοι στη συναλλαγή, στην αυταπάτη της επιτυχίας, στην επιδίωξη οικονομικού γοήτρου. Οσο για την ίδια, εκείνη προτιμά να δίνει για τον εαυτό της την εικόνα του «αγγέλου Γέλινεκ». Είναι ένας άγγελος μπαρόκ, «κάτι στρογγυλό, στρουμπουλό και χαριτωμένο», που ταυτόχρονα «κρατά αστραφτερό σπαθί. Κι όταν τον πλησιάσεις λίγο περισσότερο, μεταμορφώνεται σε άγγελο της ιστορίας. Εχει το βλέμμα στραμμένο προς τα πίσω και σηκώνει το αστραφτερό σπαθί σαν να θέλει να εκδικηθεί το παρελθόν, αυτό ακριβώς που δεν μπορείς να κάνεις ποτέ».

Αυτό που «δεν μπορεί να κάνει ποτέ» η συγκινητική, εξομολογητική, τρομερή Ελφρίντε Γέλινεκ, παρά τις «Εκ βαθέων» εξομολογήσεις της.