Μια ιστορία νεοελληνικής λογοτεχνίας από τη φυλακή

Επανέκδοση του βιβλίου που έγραψε στην απομόνωση ο Ν. Μπελογιάννης

• Της Ολγας Σελλα, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 24/01/2010
  

Eχουμε συνηθίσει οι πολιτικοί να μιλούν πολύ και για πολλά. Eκείνο που συνήθως αναζητούμε είναι πολιτικούς που να ασχολούνται με τα πολιτιστικά δρώμενα, τις τέχνες, τα γράμματα, να έχουν άποψη γι’ αυτά και να την εκφράζουν. Eνα βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε παραπέμπει στα ήθη μιας εποχής περασμένης και στον ρόλο που καλούνταν να παίξουν τα πολιτικά στελέχη, της Αριστεράς στη συγκεκριμένη περίπτωση, σε συνθήκες έκρυθμες. Οταν, δηλαδή, ήταν κρατούμενοι, εξόριστοι ή μελλοθάνατοι.

Tο βιβλίο του Nίκου Mπελογιάννη «Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας» (εκδ. Αγρα, εισαγωγή Χριστίνα Ντουνιά) έχει ενδιαφέρον κυρίως από ιστορικής πλευράς. Οι σημερινοί αναγνώστες του ίσως να μη σταθούν τόσο στο φιλολογικό κύρος αυτής της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά στις συνθήκες υπό τις οποίες γράφτηκε και κυρίως στο πώς λειτουργούσε ένας ολόκληρος πολιτικός χώρος σε συνθήκες δίωξης και κράτησης.

Στα μπουντρούμια

Ο Νίκος Μπελογιάννης έγραψε τις σημειώσεις που αποτελούν τη σημερινή έκδοση «στα μπουντρούμια της Ασφάλειας στους ατέλειωτους μήνες της απομόνωσης, από τη σύλληψή μας ώς την πρώτη δίκη. Το γράψιμό της ολοκληρώθηκε στη φυλακή της Κέρκυρας, όπου είχε μεταφερθεί ο Νίκος, όταν τελείωσε η πρώτη δίκη, ώς τη μεταφορά του και πάλι στα απομονωτήρια της Ασφάλειας, το Γενάρη του ’52, για τη δεύτερη δίκη», έγραφε στον πρόλογο της έκδοσης του 1983 η Ελλη Παππά.

Με ελλιπή ή ανύπαρκτη βιβλιογραφία, με ελάχιστο χαρτί και ελάχιστο φως, ολοκληρώθηκαν αυτές οι σημειώσεις. Κάποια βιβλία τού έφερνε ένας φρουρός που αγαπούσε το διάβασμα. «Ο Νίκος του άνοιξε κουβέντα για βιβλία, εκείνος είπε πως αγαπούσε το διάβασμα και τα καλά βιβλία, ο Νίκος του πρότεινε να μας αγοράζει βιβλία και, αφού τα διαβάζουμε, να του τα χαρίζουμε», θυμίζει πάλι η Ελλη Παππά. Τα κείμενα βγήκαν κρυφά από τις φυλακές μέσω του θεατρικού κριτικού Στάθη Δρομάζου και η πρώτη έκδοση του έργου έγινε το 1952 με το ψευδώνυμο Μ. Κουλουριώτης, έναν από τους δικηγόρους του Μπελογιάννη, τον Μηνά Γαλέο, καταγόμενο από τη Σαλαμίνα (Κούλουρη). Ακολούθησαν ακόμα δύο εκδόσεις μετά τη δικτατορία, από την «Πορεία» και τη «Σύγχρονη Εποχή».

Διαφώτιση και αυτομόρφωση

«Είναι μια στάση που εντάσσεται στο πνεύμα του μαρξισμού», λέει στην «Κ» ο κριτικός λογοτεχνίας Δημήτρης Ραυτόπουλος. «Με όπλο τον διαλεκτικό και ιστορικό μαρξισμό θεωρούσαν ότι όλα είναι ανοικτά και προσβάσιμα. Και ο κομματικός ηγέτης πίστευε ότι μέσα στον διαφωτιστικό του ρόλο ήταν και τα θέματα λογοτεχνίας, αφού κι αυτό, όπως όλα τα θέματα, ήταν φαινόμενο της κοινωνίας».

Οι έγκλειστοι ηγέτες και τα στελέχη της Αριστεράς έχουν να επιδείξουν αρκετά έργα τα οποία έγραψαν στη διάρκεια της φυλάκισής τους. Και πολλά τα οποία μετέφρασαν. Από τους πρώτους ήταν ο Δημήτρης Γληνός. Ο Βασίλης Ρώτας δουλεύει πολλές από τις σαιξπηρικές του μεταφράσεις στην εξορία, ο γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης συμβάλλει με τη μελέτη του «Ο αληθινός Παλαμάς» και ο Στάθης Δρομάζος γράφει το βιβλίο «Οι δεσμοί του νεοελληνικού έθνους με την αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο» (εκδ. το 1958).

Η επιστημονική εγκυρότητα αυτών των έργων ελεγχόταν από τότε. Οπως μας θυμίζει ο Δημήτρης Ραυτόπουλος, για το βιβλίο του Στ. Δρομάζου είχε ασκηθεί κριτική στην «Επιθεώρηση Τέχνης» από τον ιστορικό Σπύρο Ασδραχά, σε ό, τι αφορά την επιστημονική του επάρκεια. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και στα χρόνια της δικτατορίας με έμφαση στο μεταφραστικό έργο, με κορυφαίο παράδειγμα τον Παύλο Ζάννα και τη μετάφραση του «Αναζητώντας το χαμένο χρόνο» του Μαρσέλ Προυστ.

«Το πνεύμα που κυριαρχούσε είναι ότι οι διανοούμενοι του κόμματος θα πρέπει να διαφωτίζουν τα απλά μέλη και να εξυψώνουν το πνευματικό τους επίπεδο, γι’ αυτό και υπάρχει μια σειρά από πολιτιστικές δραστηριότητες μέσα στις φυλακές», εξηγεί στην «Κ» ο ιστορικός και επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πολυμέρης Βόγλης. «Τα κείμενα στόχο έχουν κατ’ αρχήν τη διαφώτιση των μελών. Πρόκειται για μια ολόκληρη κουλτούρα που βασίζεται στην αυτομόρφωση. Δηλαδή και οι ίδιοι θα πρέπει να διαβάζουν, αλλά και το κόμμα να τους υποδείξει τον σωστό τρόπο, ακριβώς για να εξυψώσουν το πνευματικό τους επίπεδο και να καλλιεργήσουν την ταξική τους συνείδηση», συμπληρώνει ο Πολ. Βόγλης.

Βιβλία που γράφτηκαν σε πολύ ιδιαίτερες συνθήκες, που σηματοδοτούσαν μιαν άλλη αντίληψη. Σήμερα έχουν την ιδιαίτερη σημασία τους όχι μόνο στην ιστορία του βιβλίου αυτής της χώρας, αλλά στην ιστορία των ιδεών, στην Ιστορία εντέλει.