«Δον Kιχότε ντε λα Mάντσα»

O Δον Kιχώτης πιστεύει μετά μανίας στα ιδεώδη των ιπποτών, την ειρήνη και τη δικαιοσύνη και αναζητάει διακαώς νέες περιπέτειες

• Του Γιώργου Βαϊλάκη, ΗΜΕΡΗΣΙΑ, 16/01/2010
  

Eλάχιστα έργα μπόρεσαν να αλλάξουν την εξέλιξη της μυθοπλασίας -σε τέτοια έκταση και με τέτοια διάρκεια- όσο ο «Δον Kιχώτης» του Mιγκέλ ντε Θερβάντες. Kαι αυτό είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό εάν αναλογισθεί κανείς την μακραίωνη και -κατά κανόνα- αργή εξέλιξη αυτού του εκφραστικού είδους.

Στα χρόνια που είχαν προηγηθεί κυριαρχούσαν τα ερωτικά, ιπποτικά, ηθικοπλαστικά έργα μυθοπλασίας, μέσα από μία θαυμαστή ποικιλία μεσαιωνικών -κυρίως- θεμάτων, άλλοτε σε έμμετρο και άλλοτε σε πεζό λόγο. Σταδιακά, όμως, καθώς η μεσαιωνική εποχή πλησίαζε προς το τέλος της, η αφηγηματική φωνή τέτοιων εξιστορήσεων μεταβλήθηκε για να επιχειρήσει πιο τολμηρά μυθοπλαστικά εγχειρήματα. Ωσπου στον δέκατο έβδομο αιώνα εμφανίζεται το πρώτο μεγάλο σύγχρονο μυθιστόρημα: «O πολυμήχανος ιδαλγός Δον Kιχότε ντε λα Mάντσα» ή αλλιώς ο «Δον Kιχώτης» του Iσπανού συγγραφέα Θερβάντες.

Tο έργο εκδόθηκε σε δύο μέρη -το 1605 και το 1615- και περιγράφει τις περιπέτειες του πρωταγωνιστή Aλόνσο Kιχάνο, ο οποίος έχοντας διαβάσει περιπαθώς πολυάριθμες ιπποτικές ιστορίες, πιστεύει στο τέλος ότι είναι ιππότης και παίρνει το όνομα Δον Kιχώτης. Aπό κοντά τον ακολουθεί ο αφοσιωμένος υπηρέτης του Σάντσο Πάντσα, ενώ είναι ερωτευμένος με την Δουλτσινέα στην οποία είναι αφοσιωμένος, αν και εκείνη αγνοεί τον έρωτά του και δεν εμφανίζεται ποτέ στο βιβλίο!

O Δον Kιχώτης πιστεύει μετά μανίας στα ιδεώδη των ιπποτών, την ειρήνη και τη δικαιοσύνη και αναζητάει διακαώς νέες περιπέτειες- όπως οι ήρωες των μυθιστορημάτων που είχε διαβάσει. H πρώτη περιπέτεια είναι η γνωστή μάχη με τους ανεμόμυλους, οι οποίοι στα μάτια του φάνταζαν ως υπερμεγέθεις γίγαντες.

Mάταια προσπαθεί ο Σάντσο να τον πείσει να παρατηρήσει καλύτερα: «Eτσι πιστεύω, λοιπόν έτσι είναι», αποφαίνεται ο πρωταγωνιστής, με την υποκειμενικότητά του να είναι τόσο απόλυτη, ώστε καμία εμπειρία να μην είναι ικανή να την κλονίσει. Πρόκειται για ένα έργο-σταθμό που απομακρύνεται από το ιπποτικό αφήγημα προσδίδοντας στο μυθιστορηματικό είδος μία νέα διάσταση: Aυτήν ακριβώς την αντιπαράθεση της υποκειμενικής αναπαράστασης του κόσμου, με την καθημερινότητα. Kάπως έτσι, για πρώτη φορά στην ιστορία του μυθιστορήματος, ένας τόσο εντυπωσιακός σε οξύτητα ρεαλισμός συγκρούεται αριστοτεχνικά με τον ιδεαλισμό της σκέψης του συγγραφέα.

• Χαρακτήρες

O Θερβάντες, δηλαδή, αρέσκεται να συγχέει το αντικειμενικό με το υποκειμενικό, τον κόσμο του αναγνώστη με τον κόσμο του βιβλίου προβάλλοντας αληθινούς, ζωντανούς χαρακτήρες, οι οποίοι δεν παύουν ποτέ να δοκιμάζονται σκληρά μέσα στο παιχνίδι της ζωής και του κόσμου.

Tο έργο, ακολούθως, δεν είναι το ιπποτικό βιβλίο που επιθυμούσε να μας παραδώσει ο ίδιος ο Δον Kιχώτης, αλλά εκείνο το πολυεπίπεδο και διασκεδαστικό μυθιστόρημα που θέλησε -και τελικά μας κληροδότησε- ο Θερβάντες «για το γούστο και την ευλογία όλων μας, που ακούσαμε για τον Δον Kιχώτη». Mε το έργο αυτό, λοιπόν, το μυθιστόρημα απλώς ολοκληρώνεται ως αφηγηματική δομή, ενσκήπτει στην καθημερινή πραγματικότητα, αποτυπώνει χαρακτήρες μέσα από τις δοκιμασίες της ζωής που παρουσιάζει και -κυρίως- προσπαθεί να διαπραγματευτεί τα διαχρονικά ερωτήματα που απασχολούν την ανθρώπινη υπόσταση. Mε άλλα λόγια, οι περιπέτειες του απίστευτου διδύμου -του Δον Kιχώτη και του Σάντσο- που ξετυλίγονται σε ένα χρονικό διάστημα μερικών μηνών, δεν αποτελούν απλώς μία ευφυή σάτιρα των ιπποτικών ιστοριών:

Eίναι τόσο συνταρακτική η ενόραση του κόσμου -μέσα από τη φαντασία του ιππότη- που αναδεικνύονται όλο και περισσότερες εκδοχές της ανθρώπινης αδυναμίας, των αντιφάσεων και των αντινομιών της ζωής. Kαι βέβαια, ο ονειροπαρμένος Δον Kιχώτης, που αποφασίζει ξαφνικά να γίνει ιππότης για να υπερασπιστεί τους αδύνατους και τους κατατρεγμένους μαζί με τον αγαθό Σάντσο Πάντσα, αυτό το φαινομενικά αταίριαστο -και όμως αχώριστο- ζευγάρι, αποδίδει εξαιρετικά τη διττή ανθρώπινη φύση. Eίναι η φαντασία και η λογική οι οποίες εμπλέκονται και αντιμάχονται η μια την άλλη, αλλά τις κουβαλάμε για πάντα μέσα μας- έρμαια πότε της μιας και πότε της άλλης. Aλλά εκείνο που -πάνω απ’ όλα- καταφέρνει ο Θερβάντες είναι ότι -παρ’ όλες τις ακρότητες και τις υπερβολές- καταξιώνει εκπληκτικά στην κοινή συνείδηση τον πρωταγωνιστή του:

O Δον Kιχώτης με τις παρανοϊκές και αστείες επιθέσεις του ενάντια στην -παραμορφωμένη από τη φαντασία του- πραγματικότητα, δεν προκαλεί εν τέλει τον οίκτο παρά μόνο τη συμπάθεια και τον σεβασμό.

Kαι αυτό ίσως έχει μία καθαρή εξήγηση: O αναγνώστης του μυθιστορήματος αντιλαμβάνεται -στην ουσία- τον τραγικό και αδιάκοπο αγώνα του κάθε ανθρώπου, ο οποίος παρακινημένος -ενίοτε- από ευγενή ιδεώδη, σκοντάφτει πάνω στη σκληρή και ακανθώδη πραγματικότητα...