Eπιστροφή του Σάκο στην Παλαιστίνη

Το νέο graphic novel του Αμερικανού δημιουργού αναφέρεται σε οδυνηρές «Υποσημειώσεις» της Ιστορίας

• The Observer

• Joe Sacco, Footnotes in Gaza, εκδ. Jonathan Cape

Στα βιβλία του ο Τζο Σάκο πάντα σχεδιάζει τον εαυτό του με τον ίδιο τρόπο: απλά ντυμένος, τακτικός, μ’ ένα σακίδιο στον ώμο κι ένα σημειωματάριο στο χέρι. Με μια ματιά ο αναγνώστης καταλαβαίνει ότι είναι ταυτόχρονα ρεπόρτερ και αθώος επισκέπτης, ασυνήθιστος συνδυασμός που του επιτρέπει όχι μόνο να κάνει δύσκολες ερωτήσεις αλλά και να επιμένει όταν οι άλλοι δημοσιογράφοι τα ’χουν παρατήσει. Η έκφραση του προσώπου του, ωστόσο, είναι πιο δύσκολο να διαβαστεί, καθώς τα μάτια του είναι πάντα κρυμμένα πίσω από τα αδιαφανή γυαλιά του.

Αυτή η «αομματία» έχει σκοπό να πει κάτι όσον αφορά την αξιοπιστία του ρεπόρτερ-αφηγητή; Ο Τζο Σάκο, που στην πραγματική ζωή έχει ζωηρά καστανά μάτια και κάθεται απέναντί μου στο γραφείο του Λονδρέζου εκδότη του, χαμογελάει. «Τώρα το κάνω ηθελημένα, στην αρχή όμως όχι», λέει. «Πάντως, όταν σχεδιάζω δεν θέλω να δίνω έμφαση σε μένα. Οι ιστορίες αφορούν άλλους ανθρώπους και προτιμώ να δείχνω εντονότερα τα δικά τους συναισθήματα».

Η εκδοτική υπερβολή θέλει πολλούς συγγραφείς να χαρακτηρίζονται «μοναδικοί», ωστόσο η δουλειά του Τζο Σάκο είναι πραγματικά μοναδική, έτσι όπως συνδυάζει το καρτούν με την προφορική ιστορία, το χρονικό και το ρεπορτάζ. Οταν ξεκίνησε, πολλοί άνθρωποι -ακόμα και ο ίδιος μερικές φορές- θεωρούσαν αυτό που έκανε τελείως εξωφρενικό.

Είκοσι χρόνια μετά, ο 50χρονος Αμερικανός καρτουνίστας έχει κερδίσει ευρύτατη αναγνώριση ως ο δημιουργός δύο αριστουργημάτων: του «Παλαιστίνη» (ελλ. έκδοση ΚΨΜ), όπου αναφέρεται στη ζωή των κατοίκων της Δυτικής Οχθης και της Γάζας στις αρχές της δεκαετίας του ’90, με φλας-μπακ στο 1948 και στον Πόλεμο του Κόλπου, και του «Safe Area Gorazde», όπου περιγράφει τις εμπειρίες του από τη Βοσνία το 1994-95.

«Με την εξαίρεση ενός-δύο πεζογράφων και ποιητών, κανένας δεν έχει αποδώσει καλύτερα από τον Τζο Σάκο τη φοβερή αυτή κατάσταση», έγραψε ο Εντουαρντ Σαΐντ προλογίζοντας την ολοκληρωμένη έκδοση της «Παλαιστίνης» (είχε αρχικά κυκλοφορήσει σε μια σειρά εννέα κόμικς). Το «Safe Area Gorazde», έπειτα από υμνητικές κριτικές, κέρδισε το βραβείο Αϊσνερ ως το καλύτερο πρωτότυπο graphic novel (εικονογραφημένο μυθιστόρημα).

Στο «Footnotes in Gaza» («Υποσημειώσεις στη Γάζα»), το καινούργιο βιβλίο του, ο Σάκο επιστρέφει στην Παλαιστίνη. Με αναφορές τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν, είναι ίσως το πιο φιλόδοξο έργο του μέχρι σήμερα. Γιατί όμως αυτή η επιστροφή; Δεν υπάρχουν τόσα άλλα μέρη του κόσμου σε κρίση για να ασχοληθεί;

Σηκώνει τους ώμους. Το μόνο που ξέρει είναι ότι ένιωσε μια νέα «παρόρμηση» να γράψει για τη Γάζα. Το 2001, πήγε εκεί μαζί με τον δημοσιογράφο Κρις Χέτζες, με ανάθεση από το περιοδικό Harper’s. Η ιδέα ήταν να εστιάσουν στην ιστορία μιας πόλης. Ο Σάκο πρότεινε το Χαν Γιουνίς. Θυμόταν αμυδρά κάτι που είχε διαβάσει στο βιβλίο του Νόαμ Τσόμσκι «Το μοιραίο τρίγωνο», για ένα επεισόδιο στη διάρκεια της κρίσης του Σουέζ, το 1956, στο οποίο ένας μεγάλος αριθμός Παλαιστινίων προσφύγων είχαν σκοτωθεί από Ισραηλινούς στρατιώτες.

Ιχνηλατώντας την Ιστορία

«Ρωτήσαμε τριγύρω, οι άνθρωποι επιβεβαίωσαν το γεγονός αυτό, και το θεωρήσαμε σημαντικό για την ιστορία της πόλης», λέει. «Οταν όμως ο Κρις δημοσίευσε το κομμάτι του, το Χαν Γιουνίς είχε κοπεί. Αυτό με ανησύχησε και θέλησα να το ερευνήσω ο ίδιος. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, 275 άνθρωποι σκοτώθηκαν στο Χαν Γιουνίς: γιατί αυτό το στοιχείο έπρεπε να το φάει το σκοτάδι;».

Το 2003 πήγε πάλι στη Γάζα. Μόλις έφτασε εκεί όμως άρχισε να ενδιαφέρεται για ένα άλλο γεγονός που συνέβη περίπου τον ίδιο καιρό -τον Νοέμβρη του 1956- στη γειτονική πόλη Ράφα. Σύμφωνα με μια έκθεση του ΟΗΕ, δεκάδες Παλαιστίνιοι άμαχοι είχαν σκοτωθεί κι εδώ από ισραηλινές δυνάμεις στη διάρκεια μιας συνηθισμένης διαδικασίας - οι Ισραηλινοί στρατιώτες ερευνούσαν κατοίκους της Ράφα με την ελπίδα να βρουν τρομοκράτες. Ο Σάκο θέλησε να μάθει τι συνέβη. Ηταν αλήθεια αυτό που πιθανολογούσε η έκθεση, ότι απλώς οι Ισραηλινοί «πανικοβλήθηκαν και άνοιξαν πυρ ενάντια στο πλήθος που έτρεχε»; Επιπλέον, ποια επίδραση είχε το περιστατικό στη συλλογική μνήμη των κατοίκων της Ράφα, τώρα που βρίσκονταν και πάλι σε σύγκρουση με τον ισραηλινό στρατό;

Ο Σάκο αναζήτησε επιζώντες που θα μπορούσαν να του μιλήσουν. Και το αποτέλεσμα ήταν οι «Υποσημειώσεις στη Γάζα» να περιέχουν αναφορές τόσο στο Χαν Γιουνίς όσο και στα γεγονότα στη Ράφα. «Οι δύο πόλεις αντιπροσωπεύουν όλα εκείνα τα μέρη, όλα τα γεγονότα που αφήνονται έξω από την Ιστορία. Είναι υποσημειώσεις, αλλά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή κάποιων ανθρώπων».

Οι «Υποσημειώσεις» είναι ένα βιβλίο πιο σκοτεινό, λιγότερο χιουμοριστικό από την «Παλαιστίνη». Δεν είναι μόνο οι ηλικιωμένοι άνδρες και γυναίκες που αφηγούνται τόσο οδυνηρές ιστορίες. Το βιβλίο σφραγίζεται από μια αίσθηση ιστορίας που επαναλαμβάνεται. Στο μεταξύ, η καθημερινότητα στη Γάζα συνεχίζεται με όλες τις δυσκολίες της. Βλέπουμε τον Σάκο και τον Αμπέντ, τον «ξεναγό» του, να ακούνε πυρά όλμων, να παραβιάζουν την απαγόρευση κυκλοφορίας και να γίνονται μάρτυρες κατεδάφισης σπιτιών.

Η δουλειά και το ταξίδι

Οι «Υποσημειώσεις» του πήραν τέσσερα χρόνια για να τελειώσουν. «Δουλεύω στο γραφείο, με ρυθμό δύο σελίδες στις πέντε μέρες. Δεν κάνω προκαταρκτικά σχεδιαγράμματα, σχεδιάζω κατευθείαν στο χαρτί. Αν κάνω λάθος, κόβω και κολλάω με τον παλιό τρόπο».

Λείπει ωστόσο από το σπίτι του για μεγάλα διαστήματα. Και όπως δηλώνει δεν πρόκειται να σταματήσει τα ταξίδια. «Αν ένιωθα πως είμαι παγιδευμένος, όπως οι άνθρωποι στη Γάζα, ίσως να τρελαινόμουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι το στομάχι μου δεν σφίγγεται λιγάκι όταν πηγαίνω εκεί και όταν φεύγω. Την αγαπώ τη Γάζα. Εχει να κάνει με τους ανθρώπους της και με τις εμπειρίες μου εκεί».

«Με τις” Υποσημειώσεις”, θέλω ο κόσμος να εκτιμήσει τα χαμένα συστατικά της διαμάχης, αυτά που θα υπάρχουν ώσπου να πεθάνουν εκείνοι που τα έζησαν. Θέλω όμως επίσης να θυμούνται, όταν παρακολουθούν τις ειδήσεις, ότι η ιστορία πάντα επιστρέφει και μας κυνηγάει». [Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 31/01/2010]