Ποια είναι η κινητήρια δύναμη ενός δημιουργού

Δύο κείμενα από τον Φρόιντ ψυχαναλυτή και τον Φρόιντ καλλιτέχνη

• Της Μαγδαληνης Τσεβρενη, Η Καθημερινή, Kυριακή, 17 Aπριλίου 2011

• Sigmund Freud: Ο ποιητής και η φαντασίωση. Ο καλλιτέχνης και η ψυχανάλυση, μτφρ.: Γιώργος Σαγκριώτης, Ρωμανός Κοκκινάκης. Εκδ. Πλέθρον

«Ο δρόμος που οδηγεί από τη φαντασία στην πραγματικότητα είναι ο δρόμος της τέχνης»
Σ’ αυτό το βιβλίο αντιπαρατίθενται δύο κείμενα και ο αναγνώστης συναντά σ’ αυτά δύο διαφορετικά πρόσωπα, τον ψυχαναλυτή και τον καλλιτέχνη, την επιστήμη και την τέχνη, τον αποδέκτη και τον δημιουργό. Το κεντρικό ερώτημα των δύο σύντομων κειμένων είναι κοινό: ποια είναι η πραγματική φύση της καλλιτεχνικής και ποιητικής έμπνευσης, από πού προκύπτει η δημιουργική ικανότητα του ποιητή, του καλλιτέχνη, του λογοτέχνη; Ωστόσο ο τρόπος που προσεγγίζεται αυτό το ζήτημα στα δύο κείμενα δεν είναι όμοιος.

Η κινητήρια δύναμη των φαντασιώσεων είναι οι ανικανοποίητες επιθυμίες, λέει συνοπτικά ο ψυχαναλυτής, ίσως λοιπόν, προσθέτει, αν οι φαντασιώσεις, η ονειροπόληση, το απόκρυφο παιχνίδι του ενήλικα είναι η κινητήρια δύναμη του καλλιτέχνη έτσι μπορεί από τις ανικανοποίητες επιθυμίες να προκύπτει, για όσους έχουν αυτό το χάρισμα, η δημιουργία. «Τίποτα δεν είναι περισσότερο αντίθετο από την ουσιαστική αισθητική λειτουργία απ’ ό,τι το όνειρο», γράφει στο επόμενο κείμενο ο καλλιτέχνης, παραθέτοντας προς επίρρωση τα λόγια του Μαλαρμέ και υποστηρίζει πως μόνο ο επιστήμονας και ο καλλιτέχνης είναι ικανοί να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα που στηρίζεται, σχεδόν ολοκληρωτικά πια, στα σύμβολα.

Κι όμως, η τέχνη μας αφορά όλους, τουλάχιστον υπό την έννοια ότι ως αποδέκτες εμπλεκόμαστε συναισθηματικά με τα παράγωγά της, διαβάζοντας ένα κείμενο, ακούγοντας μουσική, βλέποντας μία ταινία ή κοιτώντας έναν πίνακα. Δεν υπάρχουν πάντοτε οι κατάλληλες λέξεις για να εκφράσουν την έντονη, ζωντανή αίσθηση που νιώθουμε όταν η τέχνη μας αγγίζει, όπως δεν υπάρχει και κάποια σαφής απάντηση για την πηγή, την προέλευση και την καταγωγή της έμπνευσης, του ταλέντου και της δημιουργικής ικανότητας. Πώς να μην απασχολήσουν τα ζητήματα της τέχνης την επιστήμη που ασχολείται με την ανθρώπινη ψυχή;

Στην πορεία της ζωής μας συσσωρεύουμε ένα τεράστιο όγκο συναισθημάτων, ανεπεξέργαστων εμπειριών για κάθε είδους πράγματα, πρόσωπα, σχέσεις και ιδέες έτσι ώστε η άμεση έκφραση των συναισθημάτων μας δεν οδηγεί αυτόματα στην αισθητική απόλαυση, στην αισθητική ικανοποίηση που μπορεί να μας προσφέρει η καθαρή τέχνη, η οποία μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Κερδίζει πολύ πιο εύκολα την προσοχή μας η εύκολη καθησύχαση των ανικανοποίητων επιθυμιών μας, η εκτόνωση των συναισθημάτων μας και η αυτοεπιβεβαίωση μέσω της εγωκεντρικής, εμπορικής τέχνης. Το ωραίο όμως, που θα προκαλέσει το άσβεστο συναίσθημα της απόλαυσης της καλλιτεχνικής δημιουργίας, δεν βρίσκεται εκεί. Πώς να μην αναζητήσει την πραγματική ταυτότητα του αντικειμένου της τέχνης ο φιλότεχνος;

Στα δύο αυτά επιλεγμένα κείμενα των αρχών του εικοστού αιώνα ζωντανεύει η αναζήτηση του νοήματος και του εναύσματος της καλλιτεχνικής δημιουργίας, του περιεχομένου της μη εμπορικής τέχνης, της μορφής, της αισθητικής, της δημιουργικής έμπνευσης. Η κριτική ανάγνωση της ανάλυσης του Φρόιντ και η προσεχτική αναγνώριση του πλήθους των ζητημάτων που θέτει από τη σκοπιά της ψυχαναλυτικής παρατήρησης του δημιουργού μπορεί να οδηγήσει στο δεύτερο κείμενο, το επίμετρο, του ζωγράφου και κριτικού τέχνης Roger Fry, ο οποίος με τελείως διαφορετικό ύφος θίγει παρόμοια ζητήματα από την πλευρά του δημιουργού αλλά και του κριτικού, εξετάζοντας τη σχέση της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της ψυχανάλυσης. Πρόκειται για δύο κείμενα που προσφέρουν στον αναγνώστη ερεθίσματα και κίνητρα για περαιτέρω έρευνα, μελέτη και στοχασμό επί των ζητημάτων της τέχνης και της δημιουργίας αλλά και της ψυχαναλυτικής προσέγγισής τους.