Οι απαρχές της νεοελληνικής συνείδησης

• Διακρινοντας

• Tης Ελισαβετ Kοτζια, Η Καθημερινή, 23/4/2011

Ο ποιητής και καθηγητής Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας Νάσος Βαγενάς αποτελεί μια από τις πλέον ζωηρές, αν όχι την πλέον ζωηρή σημερινή φυσιογνωμία στον χώρο της φιλολογίας, της κριτικής της λογοτεχνίας και της ιστορίας των ιδεών. Σε μια Ελλάδα υποτονικής πνευματικής ζωής, ανύπαρκτης παραγωγής πρωτογενούς θεωρίας και σχετικά εύκολης αναπαραγωγής των κάθε λογής συρμών, για περισσότερα από είκοσι πέντε χρόνια, ο Βαγενάς ανοίγει διαρκώς μέτωπα ελέγχου των κυρίαρχων τάσεων. Τα φιλολογικά ζητήματα που τον απασχολούν διαθέτουν πολύ μεγάλο εύρος. Η ανάπτυξη των θέσεών του προϋποθέτει την πραγματοποίηση συστηματικότατης πρωτογενούς γραμματολογικής έρευνας. Οι προσεγγίσεις του υπερασπίζονται με αμετακίνητο πάθος, αξίες που στις μέρες μας τίθενται υπό διαρκή αμφισβήτηση. Ο «Κινούμενος στόχος» είναι το έβδομο βιβλίο μελετητικών δοκιμίων του (Πόλις, σελ. 268). 

Ασχολείται με τις απαρχές της νεοελληνικής συνείδησης - στοιχεία της οποίας ανιχνεύει στη μορφή του λατινόγλωσσου Αναγεννησιακού ποιητή του 15ου αιώνα Μιχαήλ Μάρουλλου Ταρχανιώτη. Αμφισβητεί την περιθωριακότητα του Λογγίνου στην ελληνική κριτική. Αποδίδει θέση ορόσημο στον Εμμανουήλ Στάη στην άγραφη ακόμα, Ιστορία της Νεοελληνικής Κριτικής. Αντικρούει την σχηματοποιημένη σύγκρουση που υποτίθεται πως λαμβάνει χώρα ανάμεσα στην Αθηναϊκή και την Επτανησιακή Σχολή. Αμφισβητεί την κριτική ιδιοφυΐα του Ροΐδη. Υπερασπίζεται τον ελληνοκεντρισμό του Καβάφη και τη σημασία του ποιητικού μοντερνισμού του Σεφέρη. Ανασκευάζει τρέχουσες απόψεις για τον αντικαρυωτακισμό του Καραντώνη ή τη οργανική σχέση του Κ. Θ. Δημαρά με τη γενιά του '30.

Κεντρική θέση στη δοκιμιογραφία του Νάσου Βαγενά καταλαμβάνει η άποψη πως η νεοελληνική φιλολογική κοινότητα μαστίζεται από σοβαρές παθογένειες: Πρώτον διότι αναπαράγει μηχανικά θέσεις τις οποίες δεν έχει προηγουμένως ελέγξει. Και δεύτερον διότι εμφανίζει ιδεολογικές δυσκαμψίες και θεωρητικές εμμονές οι οποίες δυσχεραίνουν την επαφή με το υπό μελέτην καλλιτεχνικό αντικείμενο. Εμφατικός και επιγραμματικός, ο λόγος του είναι συχνά αντιρρητικός και συγκρουσιακός. (Εξού και η πολεμική συνδήλωση του τίτλου «Κινούμενος στόχος»). 

 Δυο είναι οι κυρίαρχες τάσεις τις οποίες καυτηριάζει ο Βαγενάς: Τους μεταμοντέρνους υπέρμαχους των παντοδύναμων πολιτισμικών σπουδών οι οποίοι επιφυλάσσουν στη λογοτεχνία ρόλο θεραπαινίδας προκειμένου να αναδείξουν τις ποικιλόμορφες φιλοσοφικές και κοσμοθεωρητικές τους θέσεις. Και τους υπέρμαχους της πολιτικής ορθότητας των οποίων η αριστερή νομιμοφροσύνη δεν αφήνει περιθώρια στη λογοτεχνία να αναπνεύσει με τους όρους που προσιδιάζουν στον καλλιτεχνικό της χαρακτήρα. Τα αποτελέσματα είναι κατά τη γνώμη του εξιδανικεύσεις και μυθολογήματα, ιδεοληψίες και απουσία καλλιτεχνικής και κριτικής ευαισθησίας. 

Τέτοιες στάσεις έχουν προσδώσει υποτιθέμενη αριστερή ποιητική συνείδηση στον Καρυωτάκη, αντιδραστικό εθνοκεντρισμό στον Σεφέρη, γενικευμένο άλλοθι προοδευτικότητας στον Ροΐδη. Ο ίδιος δεν φοβάται να υπερασπιστεί με ένταση, έννοιες που θεωρούνται «παλιομοδίτικες» όπως λόγου χάρη την οργανικότητα του έργου τέχνης, την ανάγκη, δηλαδή, ενός βαθύτατου συντονισμού ανάμεσα στο ποιητικό ρήμα και την ευαισθησία του καλλιτεχνικού έργου, μια αρμονική συνάρθρωση έτσι ώστε η σχέση ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο της λέξης από αυθαίρετη που είναι στην κοινή γλώσσα, να μεταβάλλεται σε «φυσική» στο έργο τέχνης.

Τα δοκίμια του τόμου καλύπτουν μια περίοδο δεκατριών χρόνων. Αλλά πηγαίνοντας ακόμα πιο πίσω, διαπιστώνουμε ότι ο Βαγενάς πολύ εγκαίρως άρχισε να αναμετρείται με ό,τι σήμερα αποδείχθηκε ένας από τους μοιραίους παράγοντες που οδήγησαν στη νεοελληνική κοινωνική παράλυση των ημερών - την παρεμβολή παρασιτικών παραστάσεων που εμποδίζουν την άμεση θέα, την αδιαμεσολάβητη επαφή και την εσωτερική γνώση του αντικειμένου, στις περιπτώσεις όπου το αντικείμενο έχει ανάγκη να γίνει αισθητό ως ζωντανή παρουσία και όχι ως προϊόν νοητικής κατασκευής. 

Εκείνο ωστόσο που μοιάζει να απουσιάζει από τον Βαγενά είναι μια διάσταση πολιτικής όσον αφορά τους όρους με τους οποίους επικοινωνεί με την κοινότητα. Ποιους, δηλαδή, μέσα στο σημερινό, γενικευμένο κλίμα ανεξέλεγκτης εριστικότητας και παθολογικού κατακερματισμού, αναγνωρίζει ως συνομιλητές με τους οποίους μπορεί μεν να διαφωνεί, αξίζει όμως να συζητάει; Παρ' όλα αυτά. Για όσους πιστεύουμε πως η επαφή του κοινού με το έργο έχει καταστεί προβληματική, ο ασυγκράτητος πόθος με τον οποίος ο ποιητής, κριτικός και γραμματολόγος Βαγενάς υπερασπίζεται το έργο τέχνης ως έργο τέχνης, διαθέτει απροσμέτρητη αξία.