Friday, April 29, 2011

Παπαδιαμάντης προσιτός στις νεότερες γενιές

Η ιδιαίτερη και μοναδική γραφή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη κάνει διστακτικόν όποιον σκεφτεί να επέμβει με οποιονδήποτε τρόπο στα κείμενά του. Ακόμα κι αν είναι «μια μερική προαίρεση καλή», όπως η προσφορά ενός μέρους του έργου του με τρόπο προσιτό σε παιδιά και νέους, ακόμα κι αν ένα τέτοιο εγχείρημα το θεωρήσει κανείς ως «κάποιο χρέος που έχει να εκπληρώσει» απέναντι στις νεότερες γενιές, και πάλι δεν παύει να είναι τόλμημα.
Το καίριο ερώτημα είναι αν σε μια τέτοια προσπάθεια διασώζεται κάπως ο Παπαδιαμάντης. Οσοι τον γνωρίσαμε και τον αγαπήσαμε από τα παιδικά μας χρόνια μέσα από τα διηγήματά του, κρατάμε ακόμη αυτή τη μαγεία που ασκούσε πάνω μας η κάθε ιστορία του, δεμένη αξεδιάλυτα με τον τρόπο της γραφής του. Το ερώτημα, λοιπόν, (που τίθεται και γενικότερα για τη δυνατότητα μετάφρασης λογοτεχνικών και ιδιαίτερα ποιητικών κειμένων) παραμένει: μπορεί κανείς να παρέμβει σ' αυτή την οργανική εκφραστική ενότητα, χωρίς να αλλοιώσει αναγκαστικά και την ελκτική και υποβλητική της δύναμη;

Από την άλλη μεριά, σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου η εύκολη πρόσβαση στην εικόνα, σε βάρος της δημιουργικής λειτουργίας της ανάγνωσης, κινδυνεύει να έχει ασύλληπτες συνέπειες στην πνευματική και διανοητική ανάπτυξη των νέων γενεών, και όπου η διαθέσιμη λογοτεχνία σπάνια προσφέρει ουσιαστική τροφή ή κάποιον επιτέλους προσανατολισμό μέσα σε μια γενικευμένη κατάσταση σύγχυσης, δεν είναι κρίμα τέτοια μεγάλα κεφάλαια των Γραμμάτων μας, όπως τα έργα του Παπαδιαμάντη, να μένουν άγνωστα, και επομένως ανενεργά, στη διαμόρφωση και στην καλλιέργεια των παιδιών και των νέων μας;
Το έργο όποιου καταπιάνεται με τη μετάφραση, ή τη μεταφορά σε απλούστερη γλώσσα, των παπαδιαμαντικών κειμένων θα πρέπει προφανώς να είναι το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας συγκερασμού των δύο αυτών απαιτήσεων. Ο νεαρός αναγνώστης θα πρέπει να έχει μπροστά του κείμενα κατανοητά, καλογραμμένα, σε γλώσσα ρέουσα και ζωντανή και σε ύφος ελκυστικό και οδηγητικό του ενδιαφέροντός του προς την αναζήτηση και την ανακάλυψη του πρωτότυπου (κάτι που πολύ διευκολύνεται με την αντικριστή παράθεση των δύο κειμένων). Γιατί τα καινούρια αυτά κείμενα θα πρέπει να είναι όσο γίνεται πιο παπαδιαμαντικά, να κρατούν κάτι από το άρωμα των γραπτών του Παπαδιαμάντη, ν' αφήνουν μια γεύση Παπαδιαμάντη.
Προκειμένου να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, δεν θα αρκούσε βέβαια η εφαρμογή κάποιων γενικών μεταφραστικών αρχών, ιδιαίτερα για λογοτεχνικά και ποιητικά κείμενα. Η εξοικείωση με τον τρόπο γραφής του συγγραφέα, η αναγνώριση των αναφορών του, η ακριβής ερμηνεία ενός λεξιλογικού πλούτου χωρίς χρονικά όρια και προπάντων η διείσδυση στο πνεύμα του ίδιου του δημιουργού, που διαποτίζει απ' άκρη σ' άκρη το έργο του, θα ήταν μερικές από τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις για την κατά το δυνατόν επαρκή έκβαση της συγκεκριμένης μεταφραστικής περιπέτειας.
Πιο πρακτικά, θα χρειαζόταν μια στενή παρακολούθηση του πρωτότυπου, αποδίδοντάς το κατά περίπτωση είτε χωρίς αλλαγές είτε με μόνο τις εντελώς απαραίτητες, επεξηγηματικές ή υπαγορευμένες από τις δομικές, μορφολογικές και άλλες απαιτήσεις της σύγχρονης γλώσσας. Θα έπρεπε να επισημαίνονται προσεκτικά τα σχήματα λόγου (εικόνες, προσωποποιήσεις, μεταφορές, παρομοιώσεις, συνωνυμίες, πλεονασμοί, λιτότητες, η ειρωνεία, το οξύμωρο σχήμα, το χιαστό και πολλά άλλα), και είτε να διατηρούνται, όπου γίνεται, αναλογικά είτε ν' αποδίδονται κατά περίπτωση αντίστοιχα.
Χαρακτηριστικό στοιχείο στη γλώσσα του Παπαδιαμάντη όπως και της εποχής του είναι η χρήση μετοχών, που δεν γίνεται παρά ν' αποδίδονται περιφραστικά στη σύγχρονη γλώσσα. Με την προϋπόθεση ότι θ' αναγνωρίζεται ο ρόλος της κάθε μετοχής μέσα στην πρόταση, ώστε αυτός ν' αναφαίνεται στην απόδοση, αν δηλαδή σημαίνει τον τρόπο, την αιτία, τον σκοπό ή μια κατάσταση, πράγμα καθόλου αυτονόητο στην πρώτη ματιά.
Περιφραστικά επίσης θα χρειαζόταν ν' αποδίδονται και πολλοί χρόνοι ρημάτων, όπως ο παρατατικός, ο μέλλοντας, κάποτε και ο ενεστώτας, ενώ οι παθητικές διατυπώσεις σχεδόν κατά κανόνα θα ήταν καλό να μετατρέπονται σε ενεργητικές, με τη σχετική αναδόμηση της φράσης.
Ιδιαίτερη προσοχή θα έπρεπε να δίνεται στα διαλογικά μέρη των κειμένων, όπου καταγράφεται φωνητικά ο ιδιωματικός, λαϊκός ή λόγιος, προφορικός λόγος. Η απόδοση θα μπορούσε να γίνεται με γνώμονα την ανεμπόδιστη ανάγνωση και παράλληλα τη διατήρηση του ύφους της ομιλίας του κάθε προσώπου, ώστε η εικόνα του να μην αλλοιώνεται με λέξεις ή τύπους γραμματικούς που θα ηχούσαν παράταιρα στα χείλη του.
Οι λεξιλογικές δυσκολίες θα μπορούσαν ν' αντιμετωπίζονται με τέτοιον τρόπο ώστε ν' αναφαίνεται η ενότητα της γλώσσας μας μέσα από τα στάδια της εξέλιξής της. Θα μπορούσε να γίνεται μια προσπάθεια να διατηρούνται, σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτούσιες οι λέξεις του Παπαδιαμάντη, ακόμα κι αν μοιάζουν σαν παροπλισμένες στο εν χρήσει νεανικό λεξιλόγιο, φτάνει να βρίσκονται σ' ένα λεξικό της νεοελληνικής. Οπου το πρωτότυπο κείμενο παραπέμπει στο γλωσσάρι, θα μπορούσε να δίνεται μια σύντομη επεξήγηση μέσα σε παρένθεση αμέσως μετά τη λέξη.
Το μακροπερίοδο της γραφής θα ήταν καλό ν' αντιμετωπίζεται κατά περίπτωση. Να διατηρείται όπου θα ήταν δυνατόν να διατηρηθεί χωρίς να προκύπτουν προβλήματα στην κατανόηση ή να επιχειρείται μια επέμβαση, κατά το δυνατόν ανώδυνη.
Το πιο σημαντικό, βέβαια, στο οποίο θα έπρεπε να αποβλέπουν και όλα τα προηγούμενα, θα ήταν να διατηρείται στο ακέραιο το πνεύμα του συγγραφέα. Να μην εισχωρούν παρανοήσεις και παρερμηνείες ξένες προς τις προθέσεις του. Γιατί μέσα από τις περιγραφές ενός κόσμου που φεύγει, μέσα από το ζωντάνεμα γραφικών τύπων του νησιού του ή της Αθήνας, αναδύεται μια στάση ζωής, ένας τρόπος να βλέπει κανείς γεγονότα, ανθρώπους και καταστάσεις.
Πώς βιώνεται, για παράδειγμα, η μετοχή στην ανθρώπινη κοινότητα, η συμπάθεια στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, με όλα τα ποικίλα δεινά τους στη ζωή και στην άβυσσο της ψυχής τους, πώς ασκείται η ελευθερία της επιλογής ανάμεσα στο αληθινό (το αυθεντικό, το γνήσιο) και το ψεύτικο (το κάλπικο). Μια στάση ζωής σμιλεμένη μέσα από αιώνες παράδοσης και πολιτισμού, στέρεη και πάντα πολύτιμη. Θησαυρός που μπορούν να τον ανακαλύψουν και οι καινούριες γενιές μέσα στις ιστορίες του μεγάλου συγγραφέα μας και να χαρούν την κριτική και ποιητική συνάμα σκέψη του, κάποτε εκπληκτικά επίκαιρη, το χιούμορ και την απαράμιλλη εκφραστική του τέχνη.
Τα παραπάνω είναι μια συντομευμένη συναγωγή εμπειριών, ύστερα από την ανταπόκριση στην πρωτοβουλία του εκδοτικού οίκου Αγκυρα να εκδώσει μερικά διηγήματα του Παπαδιαμάντη με τα πρωτότυπα κείμενα και τη μεταφορά τους σε απλούστερη γλώσσα για παιδιά και νέους, πέντε χριστουγεννιάτικα το 2001, και οχτώ άλλα, ποικίλου περιεχομένου, το 2002.
  • Καίτη Χιωτέλλη / Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 29 Απριλίου 2011

No comments: