Η θεωρητική διαφωνία περί του νόμου

Τα νομικά κενά, οι ασάφειες και η δημιουργία δικαίου από τον δικαστή

• Του Δημητριου Κιουπη*Η Καθημερινή, 23/4/2011

• Ronald Dworkin, Η αυτοκρατορία του Νόμου. Μετάφρ. Θάνος Σαμαρτζής. Σελ. 454. Εκδ. Ευρασία 2010

Η έκδοση του βιβλίου «Η αυτοκρατορία του νόμου» του διαπρεπούς Αμερικανού θεωρητικού του Δικαίου Ronald Dworkin, είκοσι τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη έκδοση στην αγγλική γλώσσα, εμπλουτίζει, έστω και καθυστερημένα, τη νομική μας βιβλιογραφία και δίνει τη δυνατότητα στα μέλη της ελληνικής νομικής κοινότητας να γνωρίσουν ένα πολύ σημαντικό θεωρητικό κείμενο της αγγλοσαξονικής νομικής σκέψης. Ο Ronald Dworkin, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και παλαιότερα καθηγητής των πανεπιστημίων Οξφόρδης και University College του Λονδίνου, είναι βέβαια γνωστός στο αναγνωστικό κοινό της χώρας μας που παρακολουθεί τα γενικότερα ρεύματα της σύγχρονης σκέψης, καθώς έχουν μεταφραστεί βιβλία του,
αλλά και άρθρα του σε περιοδικά και εφημερίδες. Μάλιστα, τα τελευταία περίπου δεκαπέντε χρόνια, ο Dworkin φαίνεται να αφοσιώνεται κυρίως σε ζητήματα πολιτικής επικαιρότητας, πολιτικής ηθικής και κριτικής του αμερικανικού κράτους και των θεσμών του (βλ. χαρακτηριστικά το πρόσφατα εκδοθέν στην Ελλάδα «Η αμερικανική δημοκρατία σε κίνδυνο»), που απευθύνονται σε ένα ευρύτερο κοινό.
Ωστόσο, η επιστημονική συνεισφορά του Dworkin από το 1969, όταν διαδέχθηκε τον H. L. A. Hart στην Οξφόρδη, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90 εντοπίζεται στον χώρο της θεωρίας και της φιλοσοφίας του δικαίου και αποτυπώνεται κυρίως στα αμετάφραστα «Taking Rights seriously», «A matter of principle» και εντέλει στην «Αυτοκρατορία του Νόμου», όπου εξελίσσονται και συστηματοποιούνται οι θέσεις του.

Θέμα του βιβλίου είναι «η θεωρητική διαφωνία περί του νόμου». Τον συγγραφέα απασχολεί το ερώτημα της λειτουργίας του δικαστή, όταν ο νόμος δεν είναι σαφής, επιδέχεται διάφορες ερμηνείες, έχει κενά κ. λπ., δηλαδή στις ιδιαίτερα προβληματικές περιπτώσεις, που αποκαλεί hard cases (δύσκολες περιπτώσεις).

Οι ενδεχόμενες απαντήσεις ότι α) ο νόμος είναι πάντα σαφής και καλύπτει κάθε περίπτωση, άρα δεν υπάρχει πρόβλημα, ή β) υπάρχουν νομικά κενά που ο δικαστής καλύπτει δημιουργώντας δίκαιο, απορρίπτονται από τον Dworkin, ο οποίος, με άξονα τη θέση ότι ο νόμος είναι ερμηνευτική έννοια, συμπεραίνει ότι σε αυτές τις περιπτώσεις ο δικαστής δεν δημιουργεί δίκαιο, αλλά ερμηνεύει το δίκαιο και μάλιστα όχι κατά το δοκούν, αλλά δίνοντας τη μοναδική ορθή απάντηση στο ερώτημα που του τίθεται.

Η δικαιοδοτική κρίση πρέπει να αποτελεί μια απάντηση που αντιμετωπίζει τα μέλη της κοινωνίας με έναν συνεκτικό και δομημένο τρόπο. Αν και ο συγγραφέας έχει επικριθεί από πολλούς ότι οι θέσεις του δεν είναι σαφείς και τελικά δεν επιλύουν ικανοποιητικά τα ζητήματα, θα πρέπει να αναγνωρίσει κανείς ότι προσπαθεί με παραδείγματα και μεταφορές να φωτίσει κάποια σκοτεινά σημεία.

• Σύνθεση

Σε αυτές τις δύσκολες περιπτώσεις, κατά τον Dworkin, ο δικαστής δεν πρέπει να ανατρέξει στην ιστορική βούληση του νομοθέτη, αλλά καλείται να εντάξει την ερμηνεία του κανόνα στο ευρύτερο σύνολο κανόνων του ισχύοντος δικαίου (αυτό που στην ηπειρωτική νομική μεθοδολογία θα αποκαλούσαμε συστηματική ερμηνεία) και στην ήδη διαμορφωθείσα νομολογία. Αυτή η σύνθετη εργασία του δικαστή, λέει ο Dworkin, μοιάζει με τη δουλειά του συγγραφέα που καλείται να προσθέσει ένα κεφάλαιο σε ένα βιβλίο, του οποίου τα προηγούμενα κεφάλαια έχουν γράψει άλλοι (εδώ, οι κατά καιρούς νομοθετήσαντες και οι προηγουμένως δικάσαντες). Ο δικαστής δεν γράφει την πρώτη σελίδα του δικού του βιβλίου, αλλά συνεχίζει από ένα ήδη διαμορφωμένο σημείο της πλοκής. Ετσι, η δικαστική απόφαση, νοούμενη όχι απλώς ως τελικό συμπέρασμα («ισχύει Α»), αλλά ως προϊόν διαδικασίας που μάλιστα αιτιολογείται («ισχύει Α, διότι βάσει αυτών των ερμηνευτικών μεθόδων και διαδικασιών προκύπτει Α»), ανταποκρίνεται σε ένα μοντέλο κοινωνικής συμβίωσης, που ο συγγραφέας θεωρεί το πρότυπο της σύγχρονης δημοκρατικής κοινωνίας.

Η κοινότητά μας, λέει ο Dworkin, δεν είναι μια κοινότητα των περιστάσεων (εδώ που βρεθήκαμε ας ζήσουμε όσο καλύτερα μπορούμε) ούτε μια κοινότητα που ακολουθεί απλώς τους κανόνες ενός εγχειριδίου για συνεργατικά παίγνια (ας συνεργαστούμε για να μεγιστοποιήσουμε την ωφέλεια του καθενός), αλλά είναι μια κοινότητα αρχών που τη συγκροτούν νοηματικά. Ο δικαστής ερμηνεύει το δίκαιο με τελική αναγωγή σε αυτές τις αρχές.

Σε μια εποχή που οι μεταφράσεις σημαντικών θεωρητικών κειμένων δύσκολα βρίσκουν τη θέση τους στα βιβλιοπωλεία, θα πρέπει να συγχαρεί κανείς τις εκδόσεις Ευρασία και τον μεταφραστή του έργου, Θάνο Σαμαρτζή, που έφερε επιτυχώς σε πέρας το κοπιώδες έργο της μετάφρασης ενός εξαιρετικά απαιτητικού βιβλίου.

* Ο κ. Δημήτριος Κιούπης είναι επίκουρος καθηγητής της Νομικής Σχολής.