Friday, April 29, 2011

«Η φιλολογική του συγγραφέως συνείδησις» και/ή το «μέσον αίσθημα των αναγνωστών»

  • Από την Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη*Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 29 Απριλίου 2011
Φέτος είναι η επέτειος των 100 χρόνων από τον θάνατο του Παπαδιαμάντη (1851-1911). Οι παπαδιαμαντικές σπουδές καλά κρατούν, και χάρη στις εργασίες κυρίως των Νίκου και Λαμπρινής Τριανταφυλλοπούλου, Φώτη Δημητρακόπουλου και Σοφίας Μπόρα, διαθέτουμε υλικό για την παρουσία και την πρόσληψή του από τους συγχρόνους του, μέρος του οποίου είναι άμεσα προσβάσιμο με την ψηφιοποίηση εφημερίδων και περιοδικών.
 Η εικόνα που προκύπτει δεν είναι μονοσήμαντα το απόκοσμο, η ταβέρνα του Ψυρρή, το τριμμένο πανωφόρι και ο Αγιος Ελισσαίος (δηλ. μια εικόνα που φιλοτεχνήθηκε μεταγενέστερα και λόγω κεκτημένης ταχύτητας, δηλαδή αδράνειας, παραμένει και σήμερα), αλλά μια πιο σύνθετη εικόνα, που αποκαλύπτει ενδεχομένως ότι ο Παπαδιαμάντης αντιστέκεται στην εύκολη κατάταξη, ακόμη και στην υπαγωγή σε θεωρητικές κατασκευές περί συγγραφέως και λογοτεχνικού πεδίου στον 19ο αιώνα. Λόγω ελλείψεως χώρου, θα περιοριστώ σε ορισμένες επισημάνσεις.
1. Γνωρίζουμε ότι από το 1887 ο Παπαδιαμάντης εργάζεται ως «κατ' αποκοπήν διηγηματογράφος». Υπάρχουν επιστολές στην Αλληλογραφία του στις οποίες καθορίζει την τιμή του διηγήματός του. Προφανώς το αναγνωστικό κοινό της εφημερίδας επιζητεί αυτά τα διηγήματα, και γι' αυτό μέσα σε μία πενταετία (1887-92) οι τρεις κυριότερες εφημερίδες (Εφημερίς, Ακρόπολις, Αστυ) αναδέχονται τα ηθογραφικά, επικαιρικά διηγήματά του. Ισως πρέπει να εξετάσουμε αν υπάρχει ποιοτική ή άλλης φύσεως διαφορά μεταξύ διηγημάτων που δημοσιεύονται στις εφημερίδες, και αυτών που δημοσιεύονται στα σημαντικά περιοδικά της εποχής (Εστία, Παναθήναια, Το περιοδικόν μας). Και είναι επίσης ενδιαφέρον να εξετάσουμε σε ποια σελίδα των εφημερίδων και των περιοδικών μπαίνουν τα διηγήματα, με τι προλόγους και με τι σχόλια περιβάλλονται ή αναδεικνύονται (βλ. π.χ. προλόγους και σχόλια Γαβριηλίδη στην Ακρόπολι). Οπως επίσης είναι σημαντικό να δούμε με ποιους άλλους συνυπάρχει ο Παπαδιαμάντης στο περιοδικό Εστία, τι δείχνει το γεγονός ότι το Ονειρο στο κύμα βρίσκεται στο πρώτο τεύχος του πολυτελούς αστικού περιοδικού Παναθήναια («πνευματικού ιδρύματος» κατά Ξενόπουλο). Και πώς εξηγείται η παρουσία του σε δύο βραχύβια πρωτοποριακά περιοδικά της εποχής του, στην Τέχνη με το απλόγλωσσο «Αγνάντεμα», και στον Διόνυσο με τον διάλογο «Πόσις και δάμαρ», τον συναφή με την πολιτική του περιοδικού. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι υπάρχουν περιπτώσεις (από το 1904 κ.εξ.) σχεδόν ταυτόχρονης συνδημοσίευσης ενός διηγήματος σε περισσότερα του ενός έντυπα της Ελλάδος και του ευρύτερου Ελληνισμού.
2. Βέβαια αυτονόμηση του λογοτεχνικού πεδίου σημαίνει αγορά και αγορά σημαίνει έκδοση βιβλίου. Και είναι γνωστό ότι ο Παπαδιαμάντης κάνει τρεις αποτυχημένες απόπειρες να εκδώσει συλλογή διηγημάτων, το 1892, το 1902, το 1906. Το παράδοξο είναι ότι οι απόπειρες δεν περνούν απαρατήρητες. Τουναντίον μάλιστα: ο θόρυβος από τις «αναγγελίες» αυτών των εκδόσεων είναι αντιστρόφως ανάλογος των αποτελεσμάτων. Το 1892 έχουμε την περίφημη ανταλλαγή επιστολών μεταξύ Καμπούρογλου, Ζ (=Μιχ. Μητσάκη, σύμφωνα με τον Λ. Βαρελά) και Παπαδιαμάντη, που καταλήγει στη γνωστή ομολογία του τελευταίου: «Αλλ' εγώ σοι λέγω ότι δεν ομοιάζω ούτε με τον Πόε, ούτε με τον Δίκκενς, ούτε με τον Σαίξπηρ, ούτε με τον Βερανζέ. Ομοιάζω με τον εαυτόν μου. Τούτο δεν αρκεί;», δηλ. στην κατοχύρωση μιας αυτονομημένης λογοτεχνικής ταυτότητας. Το 1906 επανέρχεται το αίτημα για την έκδοση του έργου από την οικονομικά εύρωστη «Βιβλιοθήκη Μαρασλή», που χρηματοδοτούσε επιστημονικές μελέτες και μεταφράσεις, και από την οποία είχαν εκδοθεί μέχρι τότε τα Απαντα τα Ευρισκόμενα του Σολωμού, καθώς και τα βιβλία των Αγγελου Βλάχου και Κουμανούδη. Μάλλον αυτά τα τελευταία προκάλεσαν την αντίδραση π.χ. του Νουμά, τχ. 189 (12/3/1906) για τις «άχρηστες εκδόσεις» που γίνονταν με γνώμονα το συμφέρον των διευθυντών και των φίλων τους. (Ο Παπαδιαμάντης θεωρείται ισάξιος του Σολωμού;) Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι ομάδα φοιτητών από όλες τις σχολές του Πανεπιστημίου επισκέπτεται τα γραφεία των εφημερίδων για να συνηγορήσουν για την έκδοση.

3. Στις 13/3/1908 οργανώνεται στον «Παρνασσό» η περίφημη εορτή (με εισιτήριο 4,40 δρχ.) για τη δημιουργική εικοσιπενταετία του Παπαδιαμάντη, στην οποία ο ίδιος τελικώς δεν παρέστη. Πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση έχουν ο Αλέκος Μαυρουδής (δημοσιογράφος που αμέσως μετά εγκαθίσταται στη Γαλλία), ο εικοσιπεντάχρονος Επαμεινώνδας Δεληγιώργης, εγγονός του ομώνυμου πρωθυπουργού, εξάδελφος του Μορεάς, ποιητής ο ίδιος με ποιήματα στα γαλλικά, καθώς και η αδελφή του Σοφία, κυρία επί των τιμών της πριγκίπισσας Μαρίας Βοναπάρτη, μετέπειτα μαθήτριας του Φρόυντ και συγγραφέως μιας ψυχαναλυτικής βιογραφίας για τον Πόε, νεόνυμφης τότε με τον διάδοχο Γεώργιο, η οποία έδειχνε ενδιαφέρον για τα νεοελληνικά γράμματα, και έθεσε υπό την αιγίδα της την εκδήλωση. Στην εκδήλωση, στην οποία μιλούν οι Δ. Κακλαμάνος (πρώην διευθυντής στο Αστυ και στο Νέον Αστυ, μελετητής του Γύζη και της ζωγραφικής γενικότερα), ο Νιρβάνας (οι ομιλίες δημοσιεύονται στο αφιερωματικό τεύχος του περ. Νέα Ζωή Αλεξανδρείας), απαγγέλλει ποίημά του ο Προβελέγγιος και διαβάζουν κείμενα του Παπαδιαμάντη η Θεώνη Δρακοπούλου (Μυρτιώτισσα) και ο νεαρός τότε Φώτος, γιος του Ν.Γ. Πολίτη, μετέχει δε η πνευματική και κοσμική Αθήνα, καθώς και αρκετοί νέοι, καθένας με διαφορετικά προφανώς κίνητρα.
Η «πρωτοφανής» αυτή εκδήλωση, που από άλλους θεωρήθηκε επιβεβλημένη τελετή για την καταξίωση του μεγαλύτερου έλληνα διηγηματογράφου, παρόμοια -τηρουμένων βέβαια των αναλογιών- με τον εορτασμό για τα 80χρονα του Ουγκώ στη Γαλλία, ενώ από άλλους παρομοιάστηκε με μνημόσυνο, απασχόλησε αρκετά σε έκταση, ποικιλία και χρόνο τον Τύπο (εφημερίδες και περιοδικά), που έθεσε -με αφορμή τον Παπαδιαμάντη- γενικότερα ζητήματα για την ύπαρξη, τα ειδοποιά χαρακτηριστικά Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, για τη θέση του ανθρώπου των γραμμάτων («του εργάτη της πένας»), για την έκταση και τη σύνθεση του αναγνωστικού κοινού, για τη βασιλική ή κρατική πατρωνία των τεχνών και για την πολιτική των εκδόσεων.
4. Δεν υπάρχει χώρος να αναφερθώ στις φωτογραφίες του Παπαδιαμάντη από τον Νιρβάνα και τον ζωγράφο Γεώργιο Χατζόπουλο, καθώς και στη προτομή του από τον γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο, το γύψινο πρόπλασμα της οποίας εκτέθηκε στην Εκθεση του Ζαππείου το 1909, ούτε στο ότι διηγήματα του Παπαδιαμάντη διδάχτηκαν στο Σχολείο του Βόλου το 1909, ούτε στο ότι ο Παπαδιαμάντης έγινε λογοτεχνικός χαρακτήρας, μεταξύ άλλων, στα Δυο αδέλφια του Ψυχάρη (1910).
Συνοψίζω: Ο Παπαδιαμάντης ζει στην Αθήνα τη μεταβατική περίοδο των πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών και της ανάπτυξης του Τύπου, οι οποίες σήμαναν την καινούρια σχέση μεταξύ των λογοτεχνών και του κοινού τους. Μολονότι το έργο του βρίσκεται εγκατεσπαρμένο σε εφημερίδες και περιοδικά, μολονότι δούλεψε ως μεταφραστής στην εφημερίδα, δεν επεζήτησε ποτέ τη δημοσιότητα, ούτε υποτάχτηκε στην κυρίαρχη ιδεολογία ούτε καλλιέργησε την κρατούσα τεχνική του είδους ούτε υπήκουσε στους νόμους της αγοράς που καθορίζονται από το λεγόμενο μέσο κοινό. Εζησε έναν διαρκή βοημικό βίο (χρησιμοποίησε μάλιστα και το ψευδώνυμο Μποέμ) και έναν διαρκή ορθόδοξο χριστιανικό βίο, δηλαδή, όπως έχει περιεκτικά διατυπωθεί από την Μπόρα «έναν διπλά ασύμβατο βίο: ο μποεμισμός του αποτελούσε πρόκληση και ο χριστανισμός του εξαίρεση στις τάξεις των λογίων».
Αντιμετώπισε το ετερόκλιτο ως προς τις ιδέες και το γούστο κοινό των αστικών εφημερίδων (προοδευτικών και συντηρητικών) και των περιοδικών (καθιερωμένων και νεωτερικών, οικογενειακών και καλλιτεχνικών) μοιάζοντας να διαπραγματεύεται (με προλόγους, παρενθέσεις, επικλήσεις κ.τ.λ.) την αναγνωσιμότητά του, στην πραγματικότητα όμως διατήρησε την αισθητική, την ηθική και τη θρησκευτική του αυτονομία. Δεν είχε ποτέ κέρδος από την εργασία του, και δεν ανήκε ποτέ -μολονότι γράφει στην εφημερίδα- στο λογοτεχνικό πεδίο της ευρείας κατανάλωσης (ούτε καν όταν έγραφε επιφυλλιδογραφικό μυθιστόρημα).
Μολονότι η θεματολογία, ιδίως των αρχικών διηγημάτων (με υπότιτλους διήγημα, παράδοσις, εικών, μελέτη) αναφέρεται στην αγροτοποιμενική κοινότητα της Σκιάθου ή στη λαϊκή αθηναϊκή γειτονιά, και κατά την τετριμμένη διατύπωση εκφράζει την «ελληνική ψυχή», η μορφή του διηγήματος και ο τρόπος της αναπαράστασης διαφεύγουν την κριτική αξιολόγηση, και οι κριτικοί αναγκάζονται να μιλούν για διηγήματα-φυσικά φαινόμενα. Και είναι ενδεικτικό ότι χρειάζεται η έλευση του συμβολισμού για να αντιμετωπιστεί κάπως διαφορετικά ο Παπαδιαμάντης, και το έργο του, μετά μάλιστα τη διετή διακοπή (1897-98): ο Παπαδιαμάντης ζει μιαν εσωτερική ζωή, βλέπει με τα μάτια της ψυχής του, και έτσι δημιουργεί έναν κόσμο, μια δεύτερη πραγματικότητα (τη Σκιάθο ή την παιδική ηλικία ως παράδεισο), την οποία κατορθώνει να μεταδώσει με χάρη στον αναγνώστη. Πρόκειται για μια τέχνη που την αναγνωρίζουν και την εκτιμούν οι λίγοι, και που την ερμηνεύουν οι συνοδοιπόροι λογοτέχνες (κυρίως οι ποιητές) και οι κριτικοί.
ΣΗΜ: Ιδιαίτερα μου χρησίμευσε η δίτομη ανέκδ. διδακτ. διατριβή της Σοφίας Μπόρα Ο Παπαδιαμάντης και οι αναγνώστες του. Ζητήματα ιστορίας της πρόσληψης του έργου του (1879-1961), Αθήνα, ΕΚΠΑ, 2008
* Η Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

No comments: