Ιστορίες ολοκληρωτισμών

Οι αυταρχικές εξουσίες, η αλαζονεία και η βαρβαρότητα των ηγετών τους 

• Της Κατερινας Σχινα, Η Καθημερινή, 23/4/2011

• ΓΟΥΙΛΙΑΜ Τ. ΒΟΛΜΑΝ: Βόλμαν: Κεντρική Ευρώπη, μετ.: Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Κέδρος, σελ. 886
• ΠΑΟΥΛ ΒΕΡΑΧΕΝ: Omega minor, μετ.: Ινώ Βαν Ντάικ-Μπαλτά, εκδ. Πόλις, σελ. 830 

Με τη φράση «Αν πεθάνω…» σατιρίζει ένα φινλανδικό ανέκδοτο τον κάποτε ισόβιο πρόεδρο της χώρας Ούρο Κεκόνεν· το παραθέτει ο Γιόζεφ Μπρόντσκι σε ένα δοκίμιό του περί τυραννίας, γραμμένο στα 1980. Είναι, σε δυο μονάχα λέξεις, η επιτομή μιας αλήθειας που τη γεύτηκαν σε όλη της τη στυφάδα όσοι λαοί γνώρισαν τον ολοκληρωτισμό: η αυταρχική εξουσία αδυνατεί να διακρίνει ανάμεσα στο παρόν, την ιστορία και την αιωνιότητα. Η αλαζονεία της την θέλει να υπερβαίνει ακόμη και τους φυσικούς νόμους: ένας απολυταρχικός ηγέτης «δεν είναι άνθρωπος για να μπορεί να πεθάνει», όπως θα έγραφε πριν από χρόνια για τον Στάλιν ένας δικός μας ποιητής της αριστεράς. Κι όμως, ένας τέτοιος ηγέτης γνωρίζει καλά τον θάνατο· καταχθόνιος και εφευρετικός, τον μοιράζει απλόχερα, στα γκουλάγκ και τα κρεματόρια, στα λάγκερ και τα μπουντρούμια.

Οι ιστορίες των ολοκληρωτισμών είναι το θέμα δυο επικών στις διαστάσεις τους και υβριδικών στη μορφή τους μυθιστορημάτων που κυκλοφόρησαν σχεδόν ταυτόχρονα στα ελληνικά και τα οποία χρωστάμε στους ευρηματικούς και ταυτόχρονα ενορατικούς μεταφραστές Αλέξη Καλοφωλιά και Ινώ Βαν Ντάικ-Μπαλτά, αντιστοίχως, εξαίρετους διαμεσολαβητές δυο έργων πλούσιων σε αναφορές και εξοντωτικά πληθωρικών από γλωσσική άποψη: το πρώτο είναι η «Κεντρική Ευρώπη» του Γουίλιαμ Βόλμαν - τρομερού, όσο και αμφιλεγόμενου «παιδιού» των Αμερικανικών γραμμάτων, συγγραφέα μιας πολυσέλιδης πραγματείας για την πολιτική βία (Rising Up and Rising Down, συντομευμένη έκδοση μόλις 752 σελίδων ενός έργου που αρχικά εκτεινόταν σε 3.000 σελίδες και επτά τόμους, εκδ. HarperCollins) καθώς και πολλών ακόμη φιλόδοξων και υπερ-εκτενών μυθιστορημάτων.

Το δεύτερο είναι το «Omega Minor», του Φλαμανδού Πωλ Βεράχεν, γνωστικού ψυχολόγου και επίσης έμμονου ερευνητή της βίας, όχι απλώς ως αισθητικής διέγερσης αλλά ως οριακής έκφανσης του κακού.

O «υπνοβάτης» Χίτλερ και ο «ρεαλιστής» Στάλιν διεκδικούν ζωτικό ρόλο στο πρώτο, αφού ο συγγραφέας προσεγγίζει τον ναζισμό και τον σταλινισμό ως παραπληρωματικές εξουσιαστικές δομές· ο Χίτλερ και τα πρωτοπαλίκαρά του στο δεύτερο, ως ψηφίδες στη μεγάλη τοιχογραφία της βαρβαρότητας. Και τα δυο μυθιστορήματα εγκιβωτίζουν πολλές διαφορετικές ιστορίες· και τα δυο περιστρέφονται γύρω από πραγματικά πρόσωπα και τις αληθινές (και κάποτε επινοημένες στις λεπτομέρειές τους) βιογραφίες τους· και τα δυο φιλοδοξούν να απορροφήσουν όλη τη φρίκη του εικοστού αιώνα σε μια και μόνη, αν και πολυπλόκαμη αφήγηση.

Ο Βόλμαν επικεντρώνεται στον Ντμίτρι Σοστακόβιτς και τον (κατά τον συγγραφέα ισόβιο) έρωτά του για την Ελένα Κονσταντινόφσκαγια, αλλά και στη χαράκτρια και γλύπτρια Κάτε Κόλβιτς, την ποιήτρια Αννα Αχμάτοβα, τον Γερμανό στρατάρχη Φρήντριχ φον Πάουλους, τον Ρώσο στρατηγό Α. Α. Βλασόφ, και πολλούς ακόμα πρωταγωνιστές και κομπάρσους της ιστορίας, τους οποίους, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συνέθλιψε το βαρύ πέλμα της ιστορίας· ο Βεράχεν ανεβάζει επί σκηνής τον Χίτλερ, τον Χίμλερ, τον «άγγελο του θανάτου», ναζιστή γιατρό Γιόζεφ Μένγκελε, τον αρχιτέκτονα Αλμπερτ Σπέερ, τον πρωτοπόρο φυσικό Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, τον Εριχ Χόνεκερ, τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ - φασματικές σκιές που και μετά την αποχώρησή τους από το προσκήνιο βαραίνουν και θα βαραίνουν, σαν ηθικά διλήμματα, άλυτα εσαεί.

Ομως οι ομοιότητες δεν σταματούν εδώ. Ο Βόλμαν είναι ένας ναρκισσιστής της γραφής, προικισμένος όσο και ανοικονόμητος, που αυτοθαυμάζεται (και όχι αδίκως) καθώς υφαίνει τις ιστορίες του, που αυθαιρετεί με το πραγματολογικό υλικό του, που βουτάει κατά βούληση στις πηγές και όταν δεν εξέρχεται με ενδιαφέροντα τρόπαια, τα επινοεί.

Ωστόσο, τόσο η μεταποίηση της εφήμερης ερωτικής περιπέτειας του Σοστακόβιτς με την Ελένα σε παράφορο έρωτα, ώστε να δικαιολογηθούν, λόγω αυτού τού ασίγαστου πάθους, οι αντιφάσεις και οι ηθικο-πολιτικές παλινδρομήσεις του Σοβιετικού συνθέτη, όσο και η οιονεί μουσικολογική ανάλυση της Σονάτας του για τσέλο και πιάνο ως αποτύπωσης μιας θεσπέσιας συνουσίας ή το εξαιρετικά μαστορικό κεφάλαιο Opus 110, σύνοψη της ζωής του συνθέτη και ταυτόχρονα υποδειγματική ανάγνωση του μουσικού έργου ως αυτοκτονικού παραληρήματος, είναι δείγματα εκπληκτικά χυμώδους συγγραφικής δεξιοσύνης.

• Συμβολισμός

 Συγγραφέας που μεταμορφώνει τετριμμένες λεπτομέρειες σε ποιητικές μεταφορές και κοινότατα συμβάντα σε γεγονότα συμβολικής σημασίας, ο Βόλμαν εκθέτει συναρπαστικά τη φύση της συνείδησης και της επιβίωσης σε καταστροφικούς καιρούς, παρ’ όλο που μερικές φορές οι ήρωές του απεραντολογούν ασυστόλως και ο ιδεολογικός του στόμφος γίνεται επαναληπτικός και προβλέψιμος.

Ο Βεράχεν, από την άλλη πλευρά, αρέσκεται αναμφίβολα στην εκζήτηση, και μερικές φορές το μπρίο του εκτροχιάζεται προς μιαν υπερβολή που αν δεν δικαιώνεται πάντα, πάντως καταφέρνει να παρασύρει τον αναγνώστη στην ιλιγγιώδη της δίνη. Εκκινώντας από το παρελθόν, για να ακολουθήσει τους κλώνους του στο σήμερα, γράφει για τα δώδεκα χρόνια της χιτλερικής εξουσίας, για την τελειοποίηση της πυρηνικής ενέργειας από μια αρμάδα φυσικών στο Λος Αλάμος, για το τείχος του Βερολίνου, το χτίσιμο και την πτώση του, για τη βία του κόσμου μας, τις παρορμήσεις και τα πάθη μας.

Η επιδίωξή του είναι να γίνει, γράφοντας, «θεραπαινίδα της Ιστορίας», καθώς λέει - και ο πλούσιος ιστός των ιστοριών του, που συνυφαίνει λογοτεχνία, ποίηση, φιλοσοφία, νευροεπιστήμες, πολιτική, φυσική και μεταφυσική, κινηματογράφο, τέχνες, εβραϊκή σοφία και ινδουιστικούς μύθους, θεωρίες συνωμοσίας και πορνογραφία, είναι το χαλί που της στρώνει για να πατήσει.

Ανάμεσα στον ναζιστικό ζόφο και την εκτυφλωτική έκρηξη της ατομικής βόμβας διαβαίνει ο Αγγελος της ιστορίας, «γλιστρώντας, σπέρνοντας θάνατο και καταστροφή» για να ακινητοποιηθεί στην ιλιγγιώδη (αν και ελαφρώς απογοητευτική μετά από τέτοιο tour de force) κορύφωση του τέλους. Γαντζωμένοι πάνω του οι τρεις βασικοί ήρωες του βιβλίου, διαπιστώνουν πως παρά την παντοκρατορία της φρίκης, παρά την οδύνη της ύπαρξης, «ο κόσμος θα συνεχίσει να υπάρχει, θα υπάρχει για πάντα», όσο ο έρωτας, αυτή η «φούγκα σε δύο φωνές» θα ενώνει τα σώματα και θα ακυρώνει το θάνατο.