Φιλοσοφικές έννοιες για νέους

• Δώδεκα επιλεγμένα ζεύγη αντιθέτων σχολιάζονται και απεικονίζονται από τον εικονογράφο Ζακ Ντεπρέ 

• Της Σταυρουλας Γ. Tσουπρου, Η Καθημερινή, Tρίτη, 15 Mαρτίου 2011

• Oscar Brenifier: «Το βιβλίο των μεγάλων φιλοσοφικών αντιθέσεων». Εικόνες: Jacques Despres, μετάφραση: Φίλιππος Μανδηλαράς, Πατάκης, 2010. 

Νομίζω πως με αρκετή ασφάλεια θα χαρακτήριζε κάποιος την έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου ρηξικέλευθη, καθώς η ιδέα της παρουσίασης σε ένα (πολύ) νεανικό κοινό φιλοσοφικών συλλήψεων, όπως το πεπερασμένο και το άπειρο, η ελευθερία και η αναγκαιότητα, αντικειμενικότητα και υποκειμενικότητα, αίτιο και αιτιατό ή χρόνος και αιωνιότητα, είναι πράγματι πρωτότυπη όσο και δύσκολα υλοποιήσιμη. [Αν και πρωτότυπη, πάντως, δεν πρωτοτυπεί, με την έννοια ότι το φιλοσοφικό - παιδαγωγικό κίνημα υπό τον τίτλο «Φιλοσοφία για παιδιά» έχει ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του 1970 με αφετηρία τις ΗΠΑ, για να επεκταθεί στη συνέχεια σε πολλές χώρες της Ευρώπης, με αποτέλεσμα, μεταξύ πολλών άλλων συναφών δραστηριοτήτων -όπως συνέδρια, εξειδικευμένα περιοδικά, επιστημονικά ιδρύματα- σε κάποιες χώρες, η φιλοσοφία να έχει ενταχθεί στο αναλυτικό πρόγραμμα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (βλ. σχετικά το εξαιρετικό βιβλίο της Joanna Haynes, «Τα παιδιά ως φιλόσοφοι. Μάθηση μέσω έρευνας και διαλόγου στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση», πρόλογος - μετάφραση: Γιάννης Τζαβάρας, Μεταίχμιο, 2009)].

Στην Εισαγωγή ορθώς υποστηρίζεται ότι το πνεύμα μας δομείται πάνω στις αντιθέσεις και ότι βάσει αυτών μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε, παρόλο που συχνά, για να ξεφύγουμε από την αναπόφευκτη ένταση, τείνουμε αυτές τις αντιθέσεις να τις συγχωνεύουμε ή να τις προσδιορίζουμε ως συμπληρωματικές.

Στο κυρίως κείμενο, τα 12 επιλεγμένα ζεύγη αντιθέτων σχολιάζονται και παράλληλα απεικονίζονται λειτουργικά, χάρη σε έναν νέο εικαστικό τρόπο απεικόνισης, αποτέλεσμα μακρόχρονης σκέψης και πειραματισμών επάνω στον χώρο, στο σώμα και το φως, του εικονογράφου Ζακ Ντεπρέ.

Ο συγγραφέας ενός τέτοιου βιβλίου δεν θα μπορούσε παρά να είναι διδάκτορας φιλοσοφίας και εκπαιδευτικός και πράγματι έτσι συμβαίνει με τον Οσκάρ Μπρενιφιέ, ο οποίος έχει εργαστεί σε πολλές χώρες για να προωθήσει τα εργαστήρια φιλοσοφίας για ενηλίκους και για παιδιά, ενώ μεταξύ πολλών άλλων, έχει συγγράψει και την έκθεση με τον τίτλο «Η μη ακαδημαϊκή φιλοσοφία στον κόσμο», κατόπιν παραγγελίας της UNESCO (ως συγγραφέα τον γνωρίζουμε και στα ελληνικά, ήδη από το 2005, χάρη στα βιβλία του που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καστανιώτη).

Οι εμπνευσμένες ιδέες του Μπρενιφιέ, ως προς την περιγραφή των 12 αντιθετικών ζευγών, κατορθώνουν να μας πείσουν ότι η ανακάλυψη της ενότητας της ύπαρξης μέσα από τις αντιθέσεις της είναι δυνατόν να γίνει σε οποιαδήποτε ηλικία. Προς επίρρωσιν των εδώ λεγομένων, παραθέτουμε στη συνέχεια μία από τις συμπερασματικές παραγράφους, εκείνη που αναφέρεται στο ζεύγος «ολότητα - πολλαπλότητα»: «Ολα όσα γνωρίζουμε είναι ταυτόχρονα ένα πράγμα και πολλά.

Ανάλογα με το τι θέλουμε να κάνουμε ή να πούμε, άλλοτε εστιάζουμε στην ολότητα και άλλοτε στην πολλαπλότητα. Για να ονομάσουμε κάτι ή για να το κατηγοριοποιήσουμε, χρειάζεται να είναι ένα όλο, όπως για παράδειγμα, ένα ρομπότ. Για να το περιγράψουμε ή για να το αντιληφθούμε, χρειάζεται να το αναλύσουμε στα μέρη του, όπως, για παράδειγμα, στα κομμάτια από τα οποία αποτελείται και τα οποία το κάνουν να λειτουργεί. Αυτό εξηγεί γιατί άλλοτε νιώθουμε ως ένα άτομο, με τη δική του μοναδική ταυτότητα, κι άλλοτε ως πολλά, με τις αλλαγές στη διάθεσή μας, τις διάφορες ιδέες μας και τις αντιφάσεις μας».

Από το πολύ καλό αυτό βιβλίο, προσωπικά, κρατώ τον «ορισμό» της ευφυΐας ως τον λεπτό συνδυασμό των δύο πλευρών της προσωπικότητας, της λογικής, από τη μια και του πάθους, από την άλλη, που σπάνια συμβαδίζουν, ενώ δεν μπορώ να μην επισημάνω τις βαθυστόχαστες παρατηρήσεις του συγγραφέα τόσο ως προς το ζεύγος «ενεργητικότητα - παθητικότητα» όσο και ως προς το ζεύγος «αντικειμενικότητα - υποκειμενικότητα». Με λίγες καίριες φράσεις, ο Οσκάρ Μπρενιφιέ προσφέρει στον αναγνώστη του, ανεξαρτήτως ηλικίας, το είδος εκείνο της γνώσης που οδηγεί στον αισιόδοξο δρόμο της ζωής και λόγω του γεγονότος ότι η «φιλοσοφία για παιδιά» ή «με παιδιά» σχετίζεται άμεσα με τη δημοκρατική πρακτική και τα πολιτικά δικαιώματα που αυτά τα παιδιά θα υπερασπιστούν ή και θα διεκδικήσουν ως ενήλικοι.