Κοινωνικά αόρατος σε ένα υπόγειο της Νέας Υόρκης

• ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
• Ενα από τα 100 καλύτερα πεζογραφήματα του 20ού αιώνα κυκλοφορεί τώρα και στα ελληνικά
• του Αναστάση Βιστωνίτη, ΤΟ ΒΗΜΑ:  26/03/2011, 05:45

«Aόρατος άνθρωπος». Εργο της ομάδας καλλιτεχνών ψηφιακής φωτογραφίας GoGaeta

Αν κανείς ξεχώριζε τρία κορυφαία μυθιστορήματα που γράφτηκαν από αφροαμερικανούς συγγραφείς τον 20ό αιώνα, ένα από αυτά θα ήταν ο Αόρατος άνθρωπος του Ραλφ Ελισον. Τα άλλα δύο θα ήταν ίσως το Γέννημα θρέμμα του Ρίτσαρντ Ράιτ και το Τραγούδι του Σόλομον της Τόνι Μόρισον. Με τη διαφορά όμως ότι το βιβλίο του Ελισον είναι το πλέον φιλόδοξο και κατά μία έννοια το λιγότερο «αφροαμερικανικό». Η έκδοσή του στα ελληνικά εκκρεμούσε για πολλά χρόνια. Και παρά το γεγονός ότι περιλαμβάνεται στα 100 καλύτερα μυθιστορήματα του καταλόγου της «Μodern Library» και στον αντίστοιχο του περιοδικού «Τime», μόλις τώρα βρίσκει τον δρόμο του στην ελληνική αγορά, πενήντα χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση στις ΗΠΑ. Εστω και αργά ωστόσο το αναγνωστικό κοινό της χώρας μας θα γνωρίσει ένα από τα μεγάλα αμερικανικά μυθιστορήματα του προηγούμενου αιώνα.

Αφορμή για το βιβλίο του Ελισον ήταν το ομότιτλο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Χ. Τζ. Γουέλς που εκδόθηκε στη Μεγάλη Βρετανία το 1897. Σε αυτό ένας φοιτητής της χημείας ονόματι Γκρίφιν ανακαλύπτει τη συνταγή που μπορεί να τον κάνει αόρατο· έτσι, κυκλοφορεί άλλοτε αόρατος και άλλοτε μεταμφιεσμένος με γάντια, γυαλιά και επιδέσμους. Στο εύρημα αυτό ο Ελισον είδε μια πελώρια μεταφορά και την αντέστρεψε: ο δικός του αόρατος άνθρωπος δεν είναι εκείνος που γίνεται αόρατος με τη θέλησή του αλλά κάποιος τον οποίο οι άλλοι «αρνούνται να δουν».

Στο βιβλίο του Ελισον, γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, ο αφηγητής-πρωταγωνιστής του, ένας εικοσάχρονος μαύρος που δεν κατονομάζεται, μας λέει την ιστορία του: μέσα από ποιες περιπέτειες κατέληξε να ζει αόρατος στο υπόγειο ενός κτιρίου της Νέας Υόρκης, όπου μένουν μόνο λευκοί, το οποίο είναι κλειδωμένο από τον 19ο ακόμη αιώνα. Αόρατος, λοιπόν, δηλαδή έξω από την κοινωνία, ζει στο σκοτάδι και με τον νου και τις αισθήσεις του δημιουργεί τον δικό του κόσμο. «Αφού απλώς υπήρχα για είκοσι περίπου χρόνια,άρχισα να ζω μόνο όταν ανακάλυψα ότι είμαι αόρατος» λέει στο πρώτο κεφάλαιο (τον πρόλογο του μυθιστορήματος).

Από εδώ και πέρα αρχίζει η γοητευτική εξιστόρηση των περιπετειών του νεαρού ήρωα. Ζει σε μια μικρή πόλη του αμερικανικού Νότου, είναι πρότυπο μαθητή στο κολέγιο και εκεί, μπροστά σε ακροατήριο λευκών, διαβάζει ένα κείμενό του για τον αγώνα του μέσου Αφροαμερικανού, έχοντας όμως νωρίτερα περάσει από κάποιες ταπεινωτικές δοκιμασίες, τις οποίες ο Ελισον τις περιγράφει με εκπληκτική ζωντάνια. Εξαιτίας της έξοχης ομιλίας του κερδίζει μια υποτροφία σε ένα σημαντικό κολέγιο αποκλειστικά για μαύρους. Η ζωή στο κολέγιο είναι γεμάτη δραματικά επεισόδια (συμπεριλαμβανομένης μιας ιστορίας αιμομιξίας) και ο αφηγητής καταλήγει κάποια στιγμή στο Χάρλεμ όπου πρωταγωνιστεί στο κίνημα των μαύρων για κοινωνική αλλαγή.

Οι σκηνές από τη ζωή στο Χάρλεμ είναι από τις εντυπωσιακότερες, όπου παρελαύνουν εραστές, τζογαδόροι, παπάδες. Και ο αφηγητής, ενώ αισθανόταν στην αρχή ότι η πολιτική του θα άλλαζε τον κόσμο, κατέληξε στο συμπέρασμα πως για τη δημιουργία συνείδησης απαραίτητη είναι πριν και πάνω απ΄ όλα η αυτογνωσία. Δεν είναι λοιπόν ο μόνος αόρατος άνθρωπος. Είναι ένας από τους πολλούς- αλλά αντιπροσωπευτικός γιατί κατάφερε να μην αλλοτριωθεί.

Ο Αόρατος άνθρωπος είναι το μόνο μυθιστόρημα που έγραψε ο Ραλφ Ελισον (1914-1994). Τελειοθήρας, δεν κατάφερε να ολοκληρώσει και ένα δεύτερο, το οποίο έγραφε επί 40 χρόνια αφήνοντας πίσω του 2.000 σελίδες. Ωστόσο αυτό το ένα μυθιστόρημα ήταν αρκετό για να τον κατατάξει στους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα (όπως συνέβη και με έναν άλλο σπουδαίο συγγραφέα του ενός μυθιστορήματος, τον Μάλκολμ Λόουρι με το Κάτω από το ηφαίστειο). Το υπόλοιπο έργο του Ελισον αποτελείται από μια σειρά εξαίρετα λογοτεχνικά και πολιτικά δοκίμια. Στον Αόρατο άνθρωπο επιχείρησε να δημιουργήσει ένα πεζογραφικό έργο αντίστοιχο της Ερημης χώρας, του μεγάλου ποιήματος του Ελιοτ, το οποίο θεωρούσε ότι αξιοποιούσε κατά τον καλύτερο τρόπο τη μουσική αντίστιξη μέσω της γλώσσας. Το ίδιο θέλησε να κάνει και αυτός στο μυθιστόρημά του, όπου η μουσική τζαζ καθορίζει συχνά τον ρυθμό της αφήγησης. Πέραν όμως αυτού, αποτυπώνει τον περίγυρο της αφροαμερικανικής κοινωνίας χωρίς μελοδραματισμούς αλλά και χωρίς εξιδανικεύσεις όσον αφορά τόσο τους λευκούς όσο και τους μαύρους, καταρρακώνοντας τα στερεότυπα. Διότι κανένας μαύρος δεν είναι μόνο μαύρος και κανένας λευκός δεν είναι καθαρός λευκός. Τα στερεότυπα τυφλώνουν τους ανθρώπους και τους καθιστούν ανίκανους να δουν. Το ότι στο μυθιστόρημα υπάρχουν πλήθος παραλληλισμοί και συγκρίσεις με την ομηρική Οδύσσεια (με τους Κύκλωπες και τις Σειρήνες λ.χ.) δημιουργεί πρόσθετο ενδιαφέρον για τον έλληνα αναγνώστη. Αλλωστε ο Ομηρος ήταν τυφλός, όπως και ο αφηγητής του μυθιστορήματος.