Οι συγγραφείς «φτιάχνονται»

• ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Ο αμφιθυμικός Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο μελαγχολικός και αυτοκτόνος διανοούμενος και στοχαστής, με μια συντροφιά φίλων του πειραματίστηκε με το χασίς και άλλες ναρκωτικές ουσίες και τις εμπειρίες του τις έκανε κείμενα

 Δεν υπάρχει μόνο μια εξήγηση του για ποιο λόγο οι ναρκωτικές ουσίες προκάλεσαν και προκαλούν το ενδιαφέρον τόσων συγγραφέων και διανοητών σε όλο τον κόσμο. Οι περισσότερες όμως θα μπορούσαν να ενταχθούν σε ένα απλό πλαίσιο: τα ναρκωτικά αλλάζουν την αίσθηση του χώρου και του χρόνου, επομένως και την πραγματικότητα δημιουργώντας μια άλλου είδους συνείδηση. Ο αμφιθυμικός Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο μελαγχολικός και αυτοκτόνος διανοούμενος και συγγραφέας, από το 1927 ως το 1934 με μια συντροφιά φίλων του πειραματίστηκε με το χασίς και άλλες ναρκωτικές ουσίες και τις εμπειρίες του τις κατέγραψε στα κείμενα που περιέχει αυτό το μικρό σχετικά βιβλίο με τρόπο ο οποίος παραμένει μοναδικός παρ΄ ότι έχουν περάσει από τότε σχεδόν 80 χρόνια. 

Μόνο δύο από τα κείμενα αυτά δημοσιεύτηκαν από τον ίδιο. Τα υπόλοιπα ο πνευματικός κόσμος τα «ανακάλυψε» στη δεκαετία του ΄70. Τη σχέση ανάμεσα στα ναρκωτικά και τις πνευματικές, αισθητικές και ψυχικές εμπειρίες δεν την ανέπτυξε βέβαια πρώτος ο Μπένγιαμιν. Είχε προηγηθεί ο Σαρλ Μποντλέρ, τον 19ο αιώνα με τους Τεχνητούς παραδείσους του. Και δεν ήταν ο μόνος. Ιστορικό υπήρξε το Club des Ηashishins, που ήκμασε από τo 1844 ως το 1849, μέλη του οποίου ήταν ανάμεσα σε άλλους επιφανείς της εποχής και ο Θεόφιλος Γκοτιέ, ο Ζεράρ ντε Νερβάλ, ο Ευγένιος Ντελακρουά και ο Αλέξανδρος Δουμάς πατήρ. 

Αυτό που διαφοροποιεί τα κείμενα του Μπένγιαμιν είναι πως ενώ εμπνέονται από την μποντλερική μελαγχολία, ανάγουν τη στοχαστική παρατήρηση στο πεδίο της συμπεριφοράς και στη σχέση που αναπτύσσεται με τον χώρο και τον χρόνο οδηγώντας μας σε ένα ψυχολογικό αλλά και οπτικό περιβάλλον το οποίο μεταβάλλει τα πάντα. Η ψευδαίσθηση λοιπόν δεν είναι απλώς μια νέα αίσθηση. Είναι ο άλλος μας εαυτός. Και αυτό λειτούργησε ως πρόκληση όχι μόνο για τον Μπένγιαμιν και όσους προανέφερα αλλά και για μεταγενέστερους συγγραφείς, σαν τον Μαλρό που κάπνιζε όπιο ή τον Σαρτρ που πήρε μεσκαλίνη τον Φεβρουάριο του 1935 και όλη την επόμενη χρονιά είχε παραισθήσεις.

Μετά τον πόλεμο με τα ναρκωτικά πειραματίστηκε στην Καλιφόρνια και ο Αλντους Χάξλεϊ και μετέφερε τις εμπειρίες του στο βιβλίο Οι θύρες της ενόρασης, το οποίο θεωρείται σήμερα κλασικό.  Στις 26 Σεπτεμβρίου 1940 ο γερμανόφωνος κόσμος θα έχανε έναν από τους μείζονες διανοητές του. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν αυτοκτόνησε με μορφίνη στα 41 του χρόνια σε ένα παραλιακό χωριό της Καταλονίας προκειμένου να μην πέσει στα χέρια της Γκεστάπο στην οποία θα τον παρέδιδε το φρανκικό καθεστώς μαζί με την ομάδα των εβραίων που είχαν περάσει τα Πυρηναία και σκόπευαν να πάνε στη Λισαβόνα από όπου θα αναχωρούσαν για τις ΗΠΑ.

Το ενδιαφέρον του Μπένγιαμιν για το χασίς οφείλεται στη μελέτη του Μποντλέρ, ιδιαίτερα στους Τεχνητούς παραδείσους του τελευταίου.Οταν ο Μπένγιαμιν δοκίμασε για πρώτη φορά χασίς ήταν 33 ετών και στόχευε να καταγράψει εκείνη την πλευρά της εμπειρίας που λείπει από τον Μποντλέρ: τη φιλοσοφική. Γι΄ αυτό και κάπνιζε κατά κανόνα μαζί με άλλους και σπανίως μόνος του, ώστε να παρατηρεί την επίδραση του χασίς στον περίγυρο και όχι μόνο στον εαυτό του, και κυρίως να τον ελέγχει και να μην παραδίδεται ολοκληρωτικά στη «μέθη» του χασίς. O κόσμος των ναρκωτικών ήταν ένας κόσμος που ήθελε να τον ερμηνεύσει και όχι να εισέλθει σε αυτόν. Τον ενδιέφεραν πρωτίστως οι ψυχολογικές επιπτώσεις των ναρκωτικών, η ανάλυση των οποίων θα αποδείκνυε τη δύναμη της παρατήρησης όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα κείμενά του. 

Εδώ περιπλανάται στο λιμάνι της Μασσαλίας, παρατηρεί τον περίγυρο αλλά και τον εαυτό του σε σχέση με τον τρόπο που παρατηρεί και τις παράξενες σκέψεις που του γεννούν οι εικόνες που βλέπει. Η αφήγησή του έχει εκείνη την ειδική χροιά της κεντροευρωπαϊκής παράδοσης του Μεσοπολέμου, μια ατμόσφαιρα μεσαίων τόνων που στις πιο μελαγχολικές της στιγμές μοιάζει σαν να παραπέμπει σε έναν σκοτεινό θάλαμο. Θα λέγαμε λοιπόν ότι τα κείμενα αυτά θα μπορούσε να τα είχε γράψει ο Κάφκα. Και ακόμη, όπως λέει ο Ανταμ Κιρς, ότι η αληθινή εμπειρία για τον Μπένγιαμιν εμφανίζεται όχι τη στιγμή που τη ζει αλλά την ώρα που την καταγράφει.

Ο Μπένγιαμιν ήθελε να γράψει ένα μεγάλο έργο αλλά η προσπάθειά του έμεινε στη μέση. Οι παρατηρήσεις του μοιάζουν εργαστηριακές, όμως όπως τόνισε ο «πάπας» των βρετανών κριτικών Φρανκ Κερμόουντ «ελάχιστα αισθάνεσαι διαβάζοντάς τον ότι πρόκειται για κριτική». Είναι η ριζοσπαστική προσέγγιση ενός φαινομένου (που εκτός ελέγχου οδηγεί στην καταστροφή) μέσα από την οπτική της νεωτερικότητας, δηλαδή ενός κόσμου που είναι ικανός να αλλάξει δραστικά την εμπειρία και κατά συνέπεια την ίδια τη συνείδηση. Τα κείμενα του Μπένγιαμιν για το χασίς είναι αινιγματικά, γεμάτα μεταφορές, αντανακλάσεις σκέψεων που τη μια στιγμή πλησιάζουν και την αμέσως επόμενη απομακρύνονται από το αντικείμενο ή το προβάλλουν τηλεσκοπικά, μια ποιητική σε τελευταία ανάλυση του χρόνου μέσω της αλλοίωσής του από την εμπειρία των ναρκωτικών.

Είναι και εδώ, όπως και στα υπόλοιπα βιβλία του, ο ευαίσθητος παρατηρητής στο μεταίχμιο της συμμετοχής και της απόστασης από την εμπειρία- για τούτο και τα κείμενά του αυτά μοιάζουν τόσο σύγχρονα.

• RΕUΤΕRS/ ΝΙGΕL RΟDDΙS
• ΤΟ ΒΗΜΑ:  20/02/2011