Εκατό χρόνια από τη γέννηση του συγγραφέα Μαξ Φρις

Οι τρεις παράγοντες που διαμόρφωσαν σταδιακά το έργο του

• Tου Κωστα Θ. Καλφοπουλου, Η Καθημερινή, Kυριακή, 27 Mαρτίου 2011

Η περίπτωση (και η θέση, ταυτόχρονα) του Μαξ Φρις (1911-1991) στη μεταπολεμική ευρωπαϊκή λογοτεχνία καθορίζεται από μία σειρά «εξαιρέσεων», που διαμορφώνουν έναν «κανόνα» με έντονη την ελβετική, γερμανόφωνη ταυτότητα. Θα έλεγε κανείς ότι, μετά τον θάνατο του πατέρα (1932) τρεις διαφορετικές «αφορμές» διαμορφώνουν σταδιακά τον Μαξ Φρις ως συγγραφέα: η δημοσιογραφία, η αρχιτεκτονική και το ημερολόγιο. Το 1933, η περιήγησή του στην Κεντρική Ευρώπη, τα Βαλκάνια (της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης) και τη Ρώμη θα αποφέρει (παράλληλα με την αλληλογραφία με τη μητέρα του) μια σειρά από ταξειδιωτικά κείμενα και αθλητικές ανταποκρίσεις που δημοσιεύονται στη Neue Z­rcher Zeitung, με αφορμή το παγκόσμιο κύπελλο χόκεϊ επί πάγου στην Πράγα, καθώς τον εξοικειώνουν με τη διαδικασία της δημόσιας και ιδιωτικής γραφής.

• Σύλληψη της φόρμας

Οι σπουδές αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης (ΕΤΗ) θα αφήσουν το αποτύπωμά τους στον χάρτη της ελβετικής μητρόπολης (δημόσια πισίνα στο Λετσιγκράμπεν), ταυτόχρονα θα τον επηρεάσουν υποσυνείδητα στη σύλληψη και τη φόρμα του έργου. Τέλος, οι λογοτεχνικές καταγραφές υπό τη μορφή ημερολογίου αποκλίνουν από το είδος των καταχωρίσεων, των σχεδίων και των εξομολογήσεων, που συμπληρώνουν συχνά το λογοτεχνικό corpus των συγγραφέων. Με το «Ημερολόγιο 1946-1949» ο Φρις, αν και έχουν προηγηθεί ήδη δύο μυθιστορήματα («Γιργκ Ράινχαρτ», «Οι δύσκολοι») και τρία θεατρικά έργα («Μπιν ή το ταξίδι στο Πεκίνο», «Σάντα Κρουζ» και «Το Σινικόν Τείχος»), θα αναδειχθεί, χάρη και στις εκδόσεις Suhrkamp, σε μείζονα γερμανόφωνο συγγραφέα, ξεπερνώντας τα σύνορα μιας εθνικής και λογοτεχνικής εσωστρέφειας, με έντονα καλβινιστικά χαρακτηριστικά.

Ηδη η προσθήκη «Σχέδια» διαφοροποιεί προγραμματικά τα δύο προηγούμενα εγχειρήματα από την περίοδο 1946-1949 και 1966-1971 (έχουν προηγηθεί προπολεμικά το «Ημερολόγιο ενός στρατιώτη» και το «Ημερολόγιο με τη Μάριον», το 1947), καθώς προσδίδει στο έργο την αίσθηση μιας προεργασίας και ταυτόχρονα μιας νέας προοπτικής, που συνδέεται με δύο σημαντικές προσωπικές στιγμές του Μαξ Φρις, τη διαμονή στην Αμερική και τη σχέση του με την Αλις Λοκ-Κάρεϊ (τη Λιν του «Μontauk», 1974). Η εκδοτική ιστορία του «Τρίτου Ημερολογίου» ξεκινά τον Νοέμβριο του 1982, όταν ο Μαξ Φρις ολοκληρώνει τις καταχωρίσεις με τη βοήθεια της γραμματέως του, τα δακτυλόγραφα όμως θα παραδοθούν στο Αρχείο Μαξ Φρις, στη Ζυρίχη, το 2001, η τελική απόφαση για την έκδοση θα καθυστερήσει μέχρι το φθινόπωρο του 2009 («Καθημερινή», 3. 9. 2009). Ο χώρος (η νεοσυντηρητική Αμερική του Ρέιγκαν, η μητρόπολη) και ο χρόνος (το παρελθόν και το παρόν), τα πρόσωπα (κυρίως η απώλεια του φίλου του, Πέτερ Νολ) και ο συγγραφέας (ως παρατηρητής και στοχαστής) αποτελούν τους βασικούς προσανατολισμούς του εβδομηντάχρονου Φρις.

Ομως, ό, τι διαπερνά το «ημερολόγιο», πέραν της συγκυριακής πολιτικής, είναι κυρίως ο Θάνατος κι ο Ερωτας, οι «παντοτινοί συντρόφοι» της ανθρώπινης ύπαρξης και της λογοτεχνικής δημιουργίας. Αυτό το «δίπολο», σε τρεις αράδες που αφορούν και στιγματίζουν την κατάπτωση των ηθών στην Αμερική («ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΡΩΣ/ στην Αμερική σημαίνει: / CASUAL SEX», όμως στο δακτυλόγραφο η λέξη THANATOS γράφεται λάθος και «κουτσουρεμένη», σαν η γραφομηχανή του συγγραφέα να αρνείται να δια-τυπώσει «το ανείπωτο, το κενό ανάμεσα στα λόγια»), υποσκάπτει συστηματικά τις καταγραφές, ταυτόχρονα όμως ενεργοποιεί τις τελευταίες δυνάμεις του συγγραφέα, ωθώντας τον σε μία ενδοσκόπηση, που άλλοτε συνορεύει με τη «διάγνωση της ανίας» και άλλοτε τον συμφιλιώνει με την πραγματικότητα, στον οδυνηρό δρόμο της αυτογνωσίας: «Ανακατεύω προτάσεις, όπως κουνάει κανείς ένα ρολόι, τις διαλύω· ο χρόνος περνάει, χωρίς όμως να δείχνει την ώρα».

• Ντοκουμέντο φθοράς

Το «Ημερολόγιο» είναι ένα ντοκουμέντο της κόπωσης και της φθοράς, καθώς λιγοστεύει η θέληση για τέχνη και η θέληση για ζωή: ένας τελικός απολογισμός με τη «φθαρμένη ζωή» του Στίλερ, του Γκάντενμπαϊν και του Φάμπερ (οι τρεις θεμελιώδεις «ταυτότητες» του Φρις) και ταυτόχρονα ένας «στοχασμός για τον θάνατο», όπως επισημαίνεται στο επίμετρο του Πέτερ φον Ματ. Η «αισθητική της σύνθεσης», που συνέχει το «Ημερολόγιο», χαρακτηρίζεται από το φαινομενικά «παράδοξον», ότι κάθε απόσπασμα διατηρεί την αυτονομία και την πληρότητά του, ταυτόχρονα όμως εντάσσεται οργανικά στο όλον του εγχειρήματος, όπως εύστοχα συνοψίζει ο επιμελητής.

Οι ημερολογιακές καταγραφές διακόπτονται τον Απρίλιο του 1983 με τον χωρισμό του συγγραφέα από τη σύντροφο της ζωής του. Στις 4 Απριλίου 1991 ο Φρις θα αφήσει στη γενέθλια Ζυρίχη την τελευταία του πνοή.