Μυθιστορήματα, προοίμια εξεγέρσεων

• Επτά, Κυριακή 27 Μαρτίου 2011
• ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

Καθώς τώρα οι εξεγέρσεις που ξεκίνησαν από τις χώρες της βόρειας Αφρικής εξαπλώνονται σε όλο τον αραβικό κόσμο, οι πολιτικοί αναλυτές βεβαιώνουν ότι η επιτυχία τους οφείλεται και στη χρήση των νέων τεχνολογιών από τους εξεγερμένους. 

Το Ιντερνετ, μέσα από το facebook και το twitter αποδείχθηκε τελικά ένα πανίσχυρο όπλο στα χέρια μιας χούφτας ακτιβιστών. Και έγινε ένας εχθρός που η δύσκαμπτη γραφειοκρατική κρατική ασφάλεια των γηραιών δυναστών δεν είχε υπολογίσει και φάνηκε ανίκανη να τον αντιμετωπίσει.

Μόνο που πέρα από τους ακτιβιστές του πληκτρολογίου, που οργάνωσαν τις πρώτες διαμαρτυρίες, οι εξεγέρσεις έγιναν από τον λαό. Τους καθημερινούς ανθρώπους που συγκρούστηκαν με την αστυνομία στους δρόμους της Τύνιδας, διαδήλωσαν οργισμένοι στο Αλγέρι αψηφώντας τις δυνάμεις καταστολής, έστησαν οδοφράγματα στην πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου απέναντι στους παρακρατικούς του προέδρου Μουμπάρακ και τώρα αντιμετωπίζουν με τα όπλα στο χέρι τα στρατεύματα της Λιβύης σε έναν εμφύλιο πόλεμο, που προκάλεσε και την υποκριτική επέμβαση της Δύσης. Είναι όλοι αυτοί που τα μυθιστορήματα συγγραφέων όπως του Γιασμίνα Χάντρα και του Αλάα αλ Ασουάνι περιγράφουν την αδιέξοδη ζωή τους. Ενώ οι ρίζες αυτής της ολοένα αυξανόμενης απόγνωσης, που οδήγησε τελικά στην έκρηξη, καθρεφτίζονται στις ιστορίες του Ναγκίμπ Μαχφούζ ή του Ταχάρ Μπεν Τζελούν. Γιατί στις δικές τους σελίδες κρύβεται η κληρονομιά της αποικιοκρατίας, οι αιματηρές επαναστάσεις που οδήγησαν στην ανεξαρτησία, η γέννηση του αραβικού εθνικισμού και η κατάληξή του σε μια σειρά από ολοκληρωτικά καθεστώτα. 

«Οι συγγραφείς της βόρειας Αφρικής έχουν λειτουργήσει δεκαετίες τώρα ως ιστορικοί αναλυτές και μάχιμοι ρεπόρτερ», σημείωνε κατά τη διάρκεια των ταραχών στην Αίγυπτο ο Ιρανός Ρεζά Ασίαν, που επιμελείται μια εκτενή ανθολογία από ποιήματα και διηγήματα των νέων αράβων συγγραφέων, για την εκδοτική αγορά της Δύσης. Η διαπίστωσή του δεν ξενίζει κανέναν. Σε χώρες όπου η λογοκρισία ήταν «και πολιτική και θρησκευτική», όπου οι δημοσιογράφοι και οι πολιτικοί αναλυτές έπρεπε να αντιμετωπίσουν και τους γραφειοκράτες της κυβέρνησης και τους μισαλλόδοξους μουλάδες, η λογοτεχνία ήταν το μόνο «καταφύγιο για να περιγράψεις την πραγματικότητα» όπως το έχει πει ο Γιασμίνα Χάντρα.

Το μυθιστόρημα του αλγερινού εξόριστου και πρώην στρατιωτικού, του Μοχάμεντ Μουλεσεχούλ, που κρύβεται πίσω από το γυναικείο ψευδώνυμο Γιασμίνα Χάντρα, το «Αυτό που η μέρα οφείλει στη νύχτα» (εκδόσεις Καστανιώτη) εξιστορεί μέσα από τα μάτια του Γιουνές, του ήρωά του, τις συνθήκες ζωής των Αλγερινών κάτω από την κυριαρχία της Γαλλίας, που οδήγησαν στον πολύχρονο αιματηρό αγώνα τους για ανεξαρτησία. Ενώ ο Γάλλος γεννημένος στην Αλγερία Μορίς Ατιά παίρνει τη σκυτάλη στο «Μαύρο Αλγέρι» για να διηγηθεί, με την αφορμή ενός αστυνομικού μυστηρίου, τη φρίκη των συγκρούσεων ανάμεσα στον επαναστατημένο λαό της Αλγερίας, τους παρακρατικούς του ακροδεξιού OAS και τις επίλεκτες μονάδες του γαλλικού στρατού.

Ακόμα και η ιστορία ξεφεύγει από τα δίκτυα της λογοκρισίας, όπως στο πρόσφατα μεταφρασμένο μυθιστόρημα του αιγύπτιου νομπελίστα συγγραφέα Ναγκίμπ Μαχφούζ «Ενώπιον του θρόνου» (εκδόσεις Ψυχογιός). Εκεί μπροστά στις θεότητες των αρχαίων Αιγυπτίων, τον Οσιρι και την Ισιδα, οι ηγέτες της χώρας, από τον ιδρυτή της Αιγύπτου Φαραώ Μήνη μέχρι τον Νάσερ και τον Σαντάτ, απολογούνται για τις ενέργειές τους, αλληλοκατηγορούνται για τα πεπραγμένα τους ενώ ένας αριθμός από μάρτυρες, επαναστάτες, ποιητές και φελάχους διηγούνται με ένα ξεχωριστό τρόπο την ιστορία της χώρας και στηλιτεύουν την καταπίεση και την πολιτική διαφθορά.

Οσο για τη σημερινή πραγματικότητα, αυτήν που έκανε τους ανθρώπους να ξεχυθούν στους δρόμους, ζωντανεύει στις σελίδες του «Μεγάρου Γιακουμπιάν» (εκδόσεις Πόλις), που έγινε και παγκόσμιο μπεστ σέλερ. Γιατί ο αιγύπτιος οδοντίατρος Αλάα αλ Ασουάνι -ορκισμένος αντίπαλος του Μπουμπάρακ- κατάφερε μέσα από τις ιστορίες των κατοίκων ενός μισοερειπωμένου μεγάρου στο Κάιρο να αναδείξει την απελπισία μιας γενιάς που παραπαίει ανάμεσα στην παραίτηση ή τη στράτευση με τους ισλαμιστές. Ενώ από την άλλη τα διηγήματα του «Ταξί - Στους δρόμους του Καΐρου» (εκδόσεις Μεταίχμιο), γραμμένα από τον Χάλεντ ελ Χαμίσι, περιγράφουν μέσα από τις ιστορίες των οδηγών ταξί και των πελατών τους με πικρό χιούμορ τον διαρκή αγώνα για επιβίωση στους δρόμους του Καΐρου.

«Ζούμε σε ταραγμένους καιρούς» είχε γράψει ήδη πριν από είκοσι χρονια ο Ν. Μαχφούζ. «Η Αίγυπτος μοιάζει με γυναίκα που έχει δύσκολο τοκετό. Πρέπει οι ηγέτες μας να βρούνε ένα τρόπο να ξαναοικοδομήσουν την κοινωνική συνοχή ανάμεσα στους πολίτες και να δώσουν βάρος στην εκπαίδευση των νέων». Τα λόγια του τώρα μοιάζουν προφητικά, καθώς στην εποχή που τα έλεγε κανείς δεν έδωσε σημασία. Αλλωστε, λίγο πολύ η Δύση έβλεπε πάντα τη βόρεια Αφρική κάτω από τα μάτια των φολκλόρ κλισέ όπως το έθετε ο παλαιστίνιος στοχαστής Εντουαρντ Σαΐντ. Ενός οριενταλισμού, όπως τον αποκαλούσε, όπου ο αραβικός κόσμος ήταν ο τόπος γεμάτος ηδονές, για τους Δυτικούς, όπως τον περιέγραψε ο Γκιστάβ Φλομπέρ. Ενα κλισέ που ακολούθησαν και οι αμερικανοί μπίτνικ, όπως ο Πολ Μπόουλς ή ο Ουίλιαμ Μπάροουζ που συνέρρεαν στο Μαρόκο, όπου η δική τους μποέμ ανεμελιά ερχόταν σε σύγκρουση με την αλλόκοτη μοιρολατρία των ντόπιων.

Χρειάστηκαν τα μυθιστορήματα συγγραφέων όπως του Μαροκινού Ταχάρ Μπεν Τζελούν, που αποκαλύπτουν το μαροκινό ανελεύθερο καθεστώς. Ανάμεσά τους το «Μια εκτυφλωτική απουσία φωτός» (Εκδόσεις Λιβάνη) για τη ζωή ενός κρατούμενου στα κελιά της φυλακής Ταζμάρτ. Η «Η μοιραία νύχτα» (εκδόσεις Λιβάνη) όπου μέσα από μια περιήγηση σε τρεις πόλεις του Μαρόκου, τη Φεζ της δεκαετίας του 1940, την Ταγγέρη δέκα χρόνια αργότερα και την Σαουέν του σήμερα, ο Μπεν Τζελούν μιλάει για το πάθος της ελευθερίας. Ενώ ο Ναγκίμπ Μαχφούζ με την περίφημη «Τριλογία του Καΐρου» («Ο δρόμος κοντά στο παλάτι», «Το παλάτι των επιθυμιών» και «Οι δρόμοι του Νείλου» - όλα από τις εκδόσεις Ψυχογιός), ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έδινε τη δική του εκδοχή για την ιστορία της χώρας του.

Από την άλλη, ο Μουλεσεχούλ, χρησιμοποιώντας τη φόρμα του αστυνομικού μυθιστορήματος, όπως στο βιβλίο του «Ο σχιζοφρενής με το νυστέρι» (εκδόσεις Καστανιώτη) καταδεικνύει την παρακμιακή ατμόσφαιρα της εξουσίας στην Αλγερία και αναλύει τη φιλοσοφία των φανατικών ισλαμιστών που έστησαν ολόκληρη εμφύλια σύγκρουση τη δεκαετία του 1990 στη χώρα. Ο ομοεθνής του Αζίζ Σουάκι υπογράφει στο βιβλίο του «Το αστέρι του Αλγερίου» (Εκδόσεις Κέδρος) την άνοδο και την πτώση ενός τραγουδιστή του ράι σε μια εποχή όπου το Ισλάμ έχει κηρύξει πόλεμο στα φαινόμενα ηθικής σήψης όπως το τραγούδι. Και ο Αλ Ασουάνι προσθέτει με το «Σικάγο» (Εκδόσεις Πατάκη) την προσπάθεια κάποιων φοιτητών από την Αίγυπτο να προσαρμοστούν στην αμερικανική πραγματικότητα όπως διαμορφώνεται μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου και όπου επικρατούν τα ρατσιστικά κλισέ, σύμφωνα με τα οποία όλοι οι Αραβες είναι τρομοκράτες.

Οταν ο μικροπωλητής Μοχάμεντ Μπουαζίνι αυτοπυρπολούνταν στην πόλη Σιντ Μπουζίντ της Τυνησίας και οι συμπατριώτες βγήκαν οργισμένοι στους δρόμους, κανείς δεν περίμενε ότι ήταν το φιτίλι των εκρήξεων που θα πραγματοποιούνταν στην Αίγυπτο, στην Αλγερία και στη Λιβύη. Οι περισσότεροι πολιτικοί αναλυτές, χρόνια εξόριστοι στη Δύση, αδυνατούν να κατανοήσουν τη φύση των εξεγέρσεων. Γι' αυτό και δίνουν περισσότερο βάρος στη μέθοδο, όπως τα κοινωνικά δίκτυα μέσα από το Ιντερνετ παρά στους ίδιους τους εξεγερμένους. Κι όμως τα σπέρματα αυτής της αναπάντεχης έκρηξης βρίσκονται μέσα στη λογοτεχνία των χωρών. Ή, όπως το θέτει σε μια διαπίστωση, ανοιχτή σε πολλές ερμηνείες, ο Αιγύπτιος Χάλεντ ελ Χαμίσι, στην εισαγωγή των διηγημάτων του «Ταξί»: «Οι αναλύσεις των απλών ανθρώπων έχουν μεγαλύτερο βάθος από αυτές των πολιτικών αναλυτών, οι οποίοι συνήθως γεμίζουν τον τόπο με τον ανούσιο θόρυβό τους. Γιατί τελικά ο πολιτισμός αυτού του έθνους εκδηλώνεται μέσω αυτών των απλών ανθρώπων και ο αιγυπτιακός λαός πραγματικά μπορεί να είναι δάσκαλος για όποιον επιθυμεί να διδαχτεί». 7