Η «ελευθερία του υπόδουλου» απαιτεί και «ελευθερία του ελεύθερου»

• Τoυ Σπυρου Γιανναρα, Η Καθημερινή, 12-03-11

Φυλλομετρώ τις ημερολογιακές σημειώσεις, τα Collectanea (εκδ. Δόμος), του Ζήσιμου Λορεντζάτου και συνειδητοποιώ για άλλη μια φορά ότι τα σημαντικά βιβλία είναι εκείνα των πολλών –αν όχι ανεξάντλητων– αναγνώσεων.

Τα βιβλία που σπάζουν τα διαχωριστικά ακαδημαϊκά πλαίσια (λογοτεχνία, ιστορία, φιλοσοφία, πολιτική) και φωτίζουν το ενιαίο ποτάμι που λέγεται ζωή: «Μαύρη και αγεφύρωτη απελπισιά. (...) Βάζω με το νου μου πως ποτέ ο λαός αυτός δεν αφέθηκε να κυβερνηθεί μοναχός του ή από τους νόμιμους αντιπροσώπους του». Η βαθιά σκέψη δεν έχει εποχή. Μπορεί να αλλάζει ο ρουχισμός ανάλογα με τις παροδικές μόδες, όμως το σώμα της σκέψης εξακολουθεί να εξηγεί τον κόσμο. 

Ο ελληνικός λαός, προσθέτει ο Λορεντζάτος, «ενώ κέρδισε την ελευθερία του υπόδουλου, δεν κέρδισε την ελευθερία του ελεύθερου, και απελπίζεται και πονά». Και συνεχίζει φωτίζοντας και τη συγκαιρινή –νέα– ανακοπή της κουτσής πορείας του: «Η φυσιολογική ζωή της πολιτείας του, εκεί που πήγαινε να ξεκινήσει, πάντα σταμάτησε κάπου ή ανακόπηκε μη φυσιολογικά, δεν ελευθερώθηκε ποτέ (οριστικά) ύστερα από την οριστική απελευθέρωση. Πώς να μιλήσομε για νεοελληνικό πολιτισμό, δίχως μια ελευθερωμένη νεοελληνική πολιτεία;». Τα λόγια του βαραίνουν περισσότερο την ώρα που οι δανειστές μας ετοιμάζονται να ανταποκριθούν στις ικεσίες μας για επιμήκυνση της χρηματοοικονομικής ομηρίας μας.

Τα πονεμένα λόγια του συγγραφέα του «Χαμένου κέντρου» αποκαλύπτουν ταυτόχρονα το μέγεθος της πικρίας ενός ανθρώπου που αφιέρωσε τη ζωή του στα γράμματα. Τι νόημα έχει η κατασκευή έργων τέχνης ερήμην της κοινωνίας; Η μόνωση, δηλαδή, του καλλιτέχνη διασώζεται και δεν αποτελεί άχρηστη σπατάλη της ζωής του, μονάχα στον βαθμό που το έργο του προάγει –έστω και στο ελάχιστο– έναν πολιτισμό. Οταν όμως ο πολιτισμός αυτός (αυτο)ακυρώνεται, ακυρώνεται μαζί του και ο δημιουργός. Οταν η κοινωνία δεν έχει κερδίσει την «ελευθερία του ελεύθερου», η περιλάλητη ελευθερία του καλλιτέχνη είναι αναγκαστικά κάλπικη. Γιατί κι εκείνος δεν είναι «μήτε υπόδουλος, μήτε ελεύθερος».

Συνεπώς, «είτε και οι δύο ελευθερίες αποτελούν αγαθό και είναι πολύτιμες για τη ζωή των λαών και για την ανάπτυξη των διάφορων πολιτισμών, ή δεν αποτελούν αγαθό και τότε δε χρειάζεται μήτε η πρώτη μήτε η δεύτερη ελευθερία: μήτε το ’21 (η πρώτη) μήτε η 3η Σεπτεμβρίου (η δεύτερη)». Εύλογα, ωστόσο, αναρωτιέται κανείς μήπως η μεγάλη συζήτηση για το ζητούμενο της πρώτης ελευθερίας δεν έχει σκοπό να δικαιολογήσει την απώλεια της δεύτερης.