Πέρα από τα όρια του λογοτεχνικού ορισμού

• Από την Αννίτα Παναρέτου*

• Αν και ξεκίνησαν από μια ποιητική εκδοχή (την ομηρική Οδύσσεια), στους πολλούς αιώνες που ακολούθησαν, τα ελληνικά κείμενα ταξιδιωτικού περιεχομένου ουσιαστικά δεν αποτέλεσαν παρά ένα χρηστικό εργαλείο, αρχικά για την ανάπτυξη της επιστήμης και ύστερα για τη διευκόλυνση όσων μετακινούνταν στην αχανή Βυζαντινή (και ακολούθως Οθωμανική) Αυτοκρατορία.

Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα η καταγραφή της περιήγησης μέσα στα στενά σύνορα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και, σπανιότερα, στο εξωτερικό εξυπηρέτησε, σε μεγάλο βαθμό, συγκεκριμένους σκοπούς: την αποκρυστάλλωση της εθνικής συνείδησης και τον εκσυγχρονισμό/εξευρωπαϊσμό τής άγουρης νεοελληνικής κοινωνίας. Παράλληλα, όμως, την ίδια εποχή, έγινε και αντικείμενο ενασχόλησης αρκετών λογοτεχνών της εποχής και εξελίχτηκε σταδιακά σε ένα γραμματολογικό είδος που στον Μεσοπόλεμο βαφτίστηκε ταξιδιωτική λογοτεχνία και που έμελλε, στη συνέχεια, να βασανίσει αρκούντως τους θεωρητικούς, ενδεχομένως τιμωρώντας τη μανία ή την ανάγκη τους να ομαδοποιούν και να περιχαρακώνουν τα γραπτά κείμενα στα αυστηρά όρια ενός σαφούς ορισμού.

Η ταξιδιωτική γραφή ξεγλιστράει (και) εκτός ορισμού, χωράει τα πάντα και τρυπώνει στα πάντα. Σαν πασπαρτού, ταιριάζει παντού -ακόμα και ως νύξη-, σε κάθε λογής κείμενο, από την ποίηση ώς τον στεγνό δημοσιογραφικό λόγο. Αφομοιώνει στοιχεία από άλλα είδη και, αντιστρόφως, με εντυπωσιακή συχνότητα, εμπεριέχεται σ' αυτά.

Κι αυτό, γιατί πραγματεύεται την αναμέτρηση του ανθρώπου με το τοπίο, τον τόπο, τον χώρο, δηλαδή μια αενάως εξελισσόμενη, διαφοροποιούμενη, παντοδύναμη σχέση.

Με τη δέουσα, λοιπόν, ευελιξία, η ταξιδιογραφία (βολικός καινοφανής όρος, που πρώτος εισήγαγε ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος αποφεύγοντας τις θεωρητικές κακοτοπιές και τους αμφιλεγόμενους ορισμούς) προσαρμόστηκε στις πραγματικότητες και στις ανάγκες των καιρών. Στα πρώτα της χρόνια και περίπου ώς τη δεκαετία του 1980, ονομαζόταν και ταξιδιωτική εντύπωση, γιατί κύριο μέλημά της ήταν η αναπαραγωγή της εικόνας του τόπου μέσα από εκτενείς και ακριβείς περιγραφές και με την παράθεση ποικίλων και αξιόπιστων πληροφοριών. Σε εποχές που το ταξίδι ήταν προνόμιο των λίγων, οι ταξιδιωτικοί συγγραφείς επιφορτίζονταν με την ευθύνη να βλέπουν για λογαριασμό των αναγνωστών τους.

Παρ' όλα αυτά (και με την εξαίρεση, φυσικά, των θεμελιωτών της ελληνικής ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, Καζαντζάκη, Παπατσώνη, Παναγιωτόπουλου, Κόντογλου, Ουράνη, Παπαντωνίου, των κορυφαίων της γενιάς του '30 και ορισμένων άλλων μεταγενέστερων μεμονωμένων περιπτώσεων, που με το συγγραφικό τους διαμέτρημα απέδωσαν χαρισματικά τον χαρακτήρα, το πνεύμα και την ατμόσφαιρα ενός τόπου σε πεζογραφήματα που έχουν καταστεί κλασικά), στις μέρες μας μια τέτοια ταξιδιογραφία δεν έχει κανένα λόγο ύπαρξης: αφ' ενός, διότι το ίδιο το ταξίδι είναι πια μια γενικευμένη καθημερινότητα και αφ' ετέρου, διότι υπάρχει η καταιγιστική εισβολή «ανταγωνιστικών» μορφών, όπως είναι οι σχετικές τηλεοπτικές εκπομπές και περιοδικά, τα εξαιρετικά ντοκιμαντέρ, που πλέον διανέμονται δωρεάν από τις εφημερίδες, και τα πολυπληθή αξιολογότατα λευκώματα.[...]

• Βιβλιοθήκη, Σάββατο 10 Ιουλίου 2010

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ