Όψεις της λογοτεχνίας στην οριακή μας εποχή

• Του Δημήτρη Αθηνάκη* Η ΑΥΓΗ: 06/07/2010

• Το τελευταίο διάστημα, εν μέσω σαρωτικού κύματος κρίσης και ΔΝΤ, άρχισαν να δημιουργούνται διάφορες συζητήσεις, έντονες τις περισσότερες φορές, για την παρέμβαση των καλλιτεχνών και των διανοουμένων. Είναι παράξενο, αλλά όσο περισσότερο εντείνονται τέτοιες καταστάσεις τόσο περισσότερο αναζητείται η συνδρομή του «πνευματικού κόσμου», όπως συνήθως ονομάζεται. Υπό άλλες συνθήκες, θαρρείς κανείς δεν έχει ανάγκη να στραφεί προς αυτό το κομμάτι της κοινωνίας -της δικής μας ή άλλων-, λες και ο κόσμος της τέχνης και της διανόησης πρέπει να εμφανίζεται μόνο σε περιόδους, ας πούμε, οριακές. Κατά τ’ άλλα, μπορεί να κοιμάται τον ύπνο του δικαίου και κανείς να μην παίρνει χαμπάρι.

Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο εντάσσεται και η λογοτεχνία -ως πράξη εσωτερικής και εξωτερικής αντίστασης-, υπό την έννοια ότι πολύς λόγος γίνεται για το πώς θα πρέπει, και αν θα πρέπει, να είναι παρεμβατική. Η καταρχήν θέση μας: η λογοτεχνία, όπως και όλο το φάσμα της τέχνης, οφείλει να είναι κοινωνικά παρεμβατική. Τα χαρακτηριστικά που θα λάβει, ωστόσο, είναι ένα βασικό πρόβλημα που τίθεται προς συζήτηση και που λαμβάνει πολλές παραμέτρους.

Ένα απ’ τα πρωταρχικά ζητήματα είναι αυτό της ενδοκειμενικής φύσης της λογοτεχνίας. Με την εμφάνιση του κοινωνικού ρεαλισμού, για να λάβουμε ένα ακραίο παράδειγμα, κι ενώ ο μοντερνισμός ήταν ήδη εξαπλωμένος, και την ταυτόχρονη κυριαρχική εκδήλωση του μεταμοντερνισμού, η εσωτερική λειτουργία στη λογοτεχνία αρχίζει να εγείρει πολλές υποθέσεις. Απ’ την κοινωνικά προσδιορισμένη λογική και απόλυτα ρεαλιστική αποτύπωση του κόσμου εκ μέρους του κοινωνικού ρεαλισμού, περνάμε στο άλλο άκρο, αυτό της ομφαλοσκοπικής διάθεσης του μεταμοντερνισμού. Ο τελευταίος προτάσσει τη μορφή έναντι του περιεχομένου (ή το ύφος έναντι της ιδέας), όντας σε πλήρη αντίθεση με τον πρώτο. Ενώ, αφενός, είχαμε μια πλήρη καταγραφή του κοινωνικού γίγνεσθαι, με μια ταυτόχρονη υπόσχεση για έναν μελλοντικό αγγελικό κόσμο (ιδίως εκ μέρους του σοσιαλιστικού ρεαλισμού), όπου θα είχε εκλείψει κάθε ταξική καταδυνάστευση, στη συνέχεια, έχουμε μια (μετα)συμβολική απεικόνιση του εσωτερικού κόσμου με αξιώσεις πανανθρώπινου ειδώλου.

Το κεντρικό θέμα εδώ είναι βεβαίως η μετακίνηση της αρχής και του κινήτρου της γραφής: από έξω προς τα μέσα ή από μέσα προς τα έξω· απ’ το πανανθρώπινο στο προσωπικό ή απ’ το προσωπικό στο πανανθρώπινο. Αυτές μπορεί να είναι σχηματικές διαφοροποιήσεις, εντούτοις βοηθούν εν προκειμένω σ’ έναν πρώτο διαχωρισμό. Βέβαια, ο μεταμοντερνισμός είναι ένα καζάνι όπου μέσα του βράζουν χιλιάδες διαφορετικά ρεύματα και καλλιτεχνικοί κώδικες, πράγμα που τον καθιστά ρεύμα εν συνεχή εξελίξει. Για παράδειγμα, δίνεται η αίσθηση ότι σε τούτο το καζάνι το μεταρεαλιστικό ή το φουτουριστικό ρεύμα μπορούν άνετα να συμβαδίσουν και δημιουργικά να συνυπάρξουν με μία μοντερνιστικής γλωσσικής υφής, αλλά μεταμοντερνιστικής δομής καλλιτεχνική έκφραση.

Συναφώς, προκύπτει η εξέταση του περιεχομένου και της γλώσσας. Όσον αφορά το πρώτο, παρατηρείται σήμερα μια ολοένα εντεινόμενη στροφή προς τα κοινωνικώς ευαίσθητα ζητήματα, έστω κι αν αυτό έχει να κάνει με μια πρόφαση ομφαλοσκόπησης, για να επιτευχθεί μια δημιουργική καταβύθιση, επί παραδείγματι, στον εσωτερικό κόσμο ενός ήρωα, αποσκοπώντας στη μετάβαση απ’ το ειδικό στο γενικό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτή η λογοτεχνική έκφραση προσπερνά τον ρεαλισμό τού σήμερα, τον διαπερνά αφομοιώνοντάς τον, τον προχωρά παραπέρα, χωρίς καμία διάθεση υποσχεσιολογίας για ένα καλύτερο μέλλον. Κι εδώ έχουμε ένα ενδιαφέρον στοιχείο που μας αφορά: την εποχή της πλήρους και πανταχού παρούσας ρευστότητας, κύριο μέλημα της λογοτεχνίας δεν είναι -καλώς ή κακώς, καιρός δείξεται- τι θα γίνει μετά, αλλά τι συμβαίνει τώρα, δίπλα μας. Και τούτο, όχι γιατί δεν έχει καμιά σημασία το επερχόμενο, αλλά γιατί αυτό, όπως συνηθίζει να λέει η αριστερά, θα το δείξει ο χρόνος και οι εκάστοτε συνθήκες που θα διαμορφώσουν το καινούργιο του πλαίσιο - όταν και όποτε.

Όσον αφορά τη γλώσσα της λογοτεχνίας, χαρακτηριστικό παραμένει το γεγονός πως η γλωσσική επεξεργασία και οι γλωσσικές επιλογές μοιάζουν να επιστρέφουν σε σχήματα του παρελθόντος. Αυτό είναι ένα αξιοπρόσεκτο στοιχείο και στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία. Με άλλα λόγια, παρατηρείται πως, τις περισσότερες φορές που η λογοτεχνία δρα ως παρεμβατικός παράγοντας, δημιουργεί ένα πλέγμα γλωσσικών αναφορών που εδράζονται στο -πρόσφατο ή όχι- αφηγηματικό παρελθόν, παρόλο που ενδέχεται να χρησιμοποιεί εναλλακτικής μορφής δομή και περιεχόμενο. Συμβολικά, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι, όπως η κοινωνία αναζητά τις ρίζες των σύγχρονων προβλημάτων της και την πορεία που ακολουθήθηκε μέχρι τα τώρα, η λογοτεχνία αποφασίζει να επιστρέψει σ’ έναν προηγηθέντα γλωσσικό κώδικα, ώστε να ανακαλέσει τα ήδη εγνωσμένα, ώστε να προβεί σε μιαν αναβίωση ενός ίσως απολεσθέντος παραδείσου.

Όλ’ αυτά όμως δεν εξαντλούνται στο πώς λειτουργεί η λογοτεχνία σε ανάλογες περιπτώσεις, αλλά και τι μέτρα λαμβάνει η κριτική και η θεωρία της. Βέβαια, η τελευταία αναμένει την ολοκλήρωση ενός κύκλου για ν’ αποφανθεί, ενώ η πρώτη διατηρεί πάντοτε τον επικαιρικό της χαρακτήρα. Ας επιμείνουμε στην κριτική. Ένα θέμα που ενδεχομένως θα έπρεπε να τεθεί είναι αυτό των ιδιαίτερων στοιχείων που θα τη χαρακτηρίζουν. Καλώς, η κριτική συμβάλλει, εκούσα άκουσα, στη διαμόρφωση αναγνωστικών συνειδήσεων και συμπεριφορών. Ωστόσο, σε περιόδους σαν κι αυτήν που διανύουμε τώρα ως χώρα, υπάρχει μάλλον η ανάγκη για περαιτέρω παρεμβατικές λειτουργίες. Δεν μιλούμε προφανώς για επιλογή κειμένων με σαφείς κοινωνικές προεκτάσεις εις βάρος άλλων που δεν διαθέτουν τέτοια χαρακτηριστικά, φαινομενικά τουλάχιστον· γι’ αυτό, ούτε λόγος. Το θέμα ωστόσο που αναφαίνεται είναι αυτό της μετατόπισης της κριτικής από τις ενδοκειμενικές αναλύσεις προς μια κατεύθυνση κριτικής επεξεργασίας, η οποία θ’ αποτελέσει εφαλτήριο κοινωνικής παρέμβασης με όλους τους δυνατούς τρόπους. Ίσως τώρα πια έχει περισσότερη σημασία η κίνηση της σκέψης απ’ ό,τι η παραγωγή αποκρυσταλλωμένων ιδεών, οι οποίες μπορεί, τελικά, και να μην υπάρξουν ποτέ.

Αυτά που προηγήθηκαν τίθενται όλο και περισσότερο καθόσον εντείνεται η επίθεση στην κοινωνία. Ανακύπτουν πολύ συχνά ζητήματα που ξεγυμνώνουν τις αλήθειες που τόσον καιρό κρύβονταν κάτω απ’ το πέπλο μιας ανόητης ευδαιμονίας, μιας επίπλαστης ικανοποίησης. Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά πού θα καταλήξει όλο αυτό το τεράστιο κύμα που έρχεται να μας καταπνίξει, εντούτοις μάλλον έχει καταφτάσει η ώρα να αναζητήσουμε, στον βαθμό και με τον τρόπο που μπορεί ο καθένας και η καθεμιά μας που ασχολούμαστε με την υπόθεση της λογοτεχνίας, έναν επιθετικό ρόλο, μη πεσιμιστικό, άφοβα, λέγοντας τα πράγματα με τ’ όνομά τους - κι ας είναι να ξεχαστούμε όταν όλ’ αυτά θα ’χουν πια (μάλλον πρόσκαιρα και πάλι) περάσει...

*Ο Δημήτρης Αθηνάκης είναι ποιητής