Εξοδος από τη (χουντική) σιωπή

• Τα «Δεκαοχτώ κείμενα» -πριν από 40 χρόνια- και ο «Κέδρος»

• Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΚΙΩΝΗ, Ελευθεροτυπία, Σάββατο 3 Ιουλίου 2010

Ιούλιος του 1970 -ακριβώς πριν από 40 χρόνια- ήταν, όταν κυκλοφόρησαν τα «Δεκαοχτώ κείμενα» με πονήματα ισάριθμων λογοτεχνών, που αποφάσισαν μέσα στον χουντικό ζόφο να σπάσουν τη σιωπή τους - επιβεβλημένη από το δικτατορικό καθεστώς αφ' ενός, αλλά και από τους ίδιους. 

Προηγήθηκε η -τάχα- άρση της προληπτικής λογοκρισίας, που σχολιάζεται στον πρόλογο του βιβλίου: «Η άρση της προληπτικής λογοκρισίας δεν αρκεί για τη χειραφέτηση της πνευματικής ζωής ενός τόπου, όταν μεγάλες ζωτικές περιοχές εξακολουθούν να περιβάλλονται από πλέγματα που καθιστούν ανέφικτη την εξαντλητική περιγραφή και αξιολόγησή τους».

• Οι... δράστες

Γνωστά τα ονόματα των 18 συγγραφέων των κειμένων, μερικοί από τους οποίους έχουν φύγει από τη ζωή, αλλά ας αναφερθούν κι εδώ: Γιώργος Σεφέρης, Μανόλης Αναγνωστάκης, Νόρα Αναγνωστάκη, Αλέξ. Αργυρίου, Θανάσης Βαλτινός, Λίνα Κάσδαγλη, Νίκος Κάσδαγλης, Αλέξ. Κοτζιάς, Τάκης Κουφόπουλος, Μένης Κουμανταρέας, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Σπύρος Πλασκοβίτης, Ρόδης Ρούφος, Τάκης Σινόπουλος, Καίη Τσιτσέλη, Στρατής Τσίρκας, Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Γιώργος Χειμωνάς. Επτά από τους συγγραφείς (Αναγνωστάκης, Αργυρίου, Κάσδαγλης, Κοτζιάς, Κουφόπουλος, Ρούφος, Φραγκόπουλος) εμφανίζονται ως «υπεύθυνοι εκδότες σύμφωνα με τον νόμο» -υπό τη σκέπη ωστόσο των εκδόσεων «Κέδρος».

Το βιβλίο είχε μεγάλη απήχηση στο αναγνωστικό κοινό, από τη μια. Από την άλλη όμως, έδωσε την ευκαιρία στη χούντα και στα φερέφωνά της (κυρίως τις εφημερίδες «Ελεύθερος Κόσμος» και «Νέα Πολιτεία») να ισχυριστούν ότι δεν υπάρχει λογοκρισία.

Τον επόμενο χρόνο (1971) υπήρξε συνέχεια: «Νέα κείμενα - Φθινόπωρο 1971», όπου και η γνωστή κατά της χούντας δήλωση του Γιώργου Σεφέρη, και «Νέα κείμενα - Χειμώνας 1971», με περισσότερα κείμενα (και στους δύο τόμους) και άλλων λογοτεχνών.

Τα «Δεκαοχτώ κείμενα» ξανακυκλοφόρησαν σε πανομοιότυπη έκδοση το 1994, με την ευκαιρία του γιορτασμού των 40 χρόνων από την ίδρυση του «Κέδρου», με την επισήμανση του εκδότη ότι: «Δεν μπορεί παρά να είναι αναφορά για τις νεότερες γενιές παντού και πάντα όταν, απροκάλυπτα ή με τρόπους "εκσυγχρονισμένους", υπονομεύεται η ελευθερία».
Η κυρά του «Κέδρου»
Κι εδώ θα περάσω στην ψυχή του «Κέδρου», την Αθηνά Καλλιανέση, που δεν βρίσκεται πλέον στη ζωή. Εκτιμώ ότι ένα μεγάλο μέρος της τιμής για την έκδοση των «Δεκαοχτώ κειμένων» ανήκει στη γυναίκα αυτή που διέγραψε μια θαυμαστή πνευματική και αγωνιστική πορεία.

Είχα την τύχη να τη γνωρίσω και να της πάρω δύο συνεντεύξεις: μια σύντομη δύο μέρες πριν από τη δικτατορία (19.4.1967), σχετικά με μια έρευνα για την κίνηση του βιβλίου, για την εφημερίδα «Δημοκρατική Αλλαγή». Κι άλλη μια, ευρύτερου ενδιαφέροντος, στις 10 Μαΐου 1982, για την παρούσα εφημερίδα.

Συνοπτικά, λίγα ιστορικά: Ο «Κέδρος» δημιουργήθηκε το 1954 από τη Αθηνά (Σταματίου το πατρικό της) και τον σύζυγό της Νίκο Καλλιανέση, δύο χρόνια αφ' ότου είχαν αφεθεί ως «αδειούχοι» από την εξορία, για τη συμμετοχή τους στην Εθνική Αντίσταση. Πρώτη τους στέγη, στο ισόγειο μιας παλιάς πολυκατοικίας στην οδό Ευριπίδου και πρώτο βιβλίο, μια βιογραφία του Βέλγου ποιητή Βεράρεν από τον Στέφαν Τσβάιχ.

Το 1963 μετακόμισαν σ' ένα μικρό χώρο στη στοά Πανεπιστημίου και Χαριλάου Τρικούπη, που σύντομα έγινε ο εκδοτικός οίκος και το στέκι αριστερών κυρίως συγγραφέων.

«Από την ίδρυσή του ο "Κέδρος" έβαλε σκοπό του να παρουσιάσει στο ελληνικό κοινό βασικά μεταπολεμικούς συγγραφείς, όπως ο Κώστας Βάρναλης και ο Γιάννης Ρίτσος», είχε πει στη συνέντευξη του 1982. «Παρουσιάσαμε τους περισσότερους από τους νεότερους της μεταπολεμικής γενιάς που σήμερα έχουν πια καταξιωθεί στα ελληνικά γράμματα: Μέλπω Αξιώτη, Στρατή Τσίρκα, Νίκο Καββαδία, Μάριο Χάκκα, Αρη Αλεξάνδρου, Τάκη Σινόπουλο, Τάσο Λειβαδίτη, Ζήση Οικονόμου και άλλους. Στη συνέχεια προσπαθήσαμε να προβάλουμε το έργο της δεύτερης και τρίτης μεταπολεμικής γενιάς».

Στα 28 ώς τότε χρόνια από την ίδρυσή του, ο «Κέδρος» είχε κυκλοφορήσει πάνω από 1.200 τίτλους βιβλίων, συμπεριλαμβανομένων μεταφράσεων, ακόμα και παιδικών - που ήταν ρεκόρ για την ελληνική βιβλιοπαραγωγή.

Ο Νίκος Καλλιανέσης, που είχε μια διακριτική παρουσία στον «Κέδρο», έφυγε από τη ζωή το 1975, και το 1988 τον ακολούθησε η Αθηνά, στα 73 της. Εν τω μεταξύ ο εκδοτικός οίκος, διαρκώς αναπτυσσόμενος, μετακόμισε στην οδό Γενναδίου, για να περάσει, μετά το θάνατο την Αθηνάς, στην Κάτια Λεμπέση και στον Βαγγέλη Παπαθανασόπουλο.

Στο τέλος εκείνης της συνέντευξης την είχα ρωτήσει αν βιβλία συγγραφέων όπως ο Βάρναλης και ο Ρίτσος εξυπηρετούν και την επιφανειακή καλλιέργεια μιας μερίδας κοινού. Και η απάντησή της: «Σίγουρα, αλλά δεν βλέπω να βλάφτει σε τίποτα. Θα διαβαστούν από τα παιδιά τους ή από κάποιους άλλους. Δεν έχασε κανένας αγοράζοντας βιβλία». *