Οι τρύπες της ευρωπαϊκής Ιστορίας

• 
  

  Γράφει η Κωνσταντίνα Ζάνου, TA NEA, Σάββατο, 3 Ιουλίου 2010

• Η πολυσυζητημένη «Ιστορία της Ευρώπης» του Νόρμαν Ντέιβις, είναι ίσως η «αντιδυτικότερη» ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού που διατίθεται στη διεθνή βιβλιογραφία. Το έργο αυτό καταφέρνει να μετακινήσει ανατολικότερα τον άξονα της κατανόησής μας για την Ευρώπη, ενσωματώνοντας στην ευρωπαϊκή Ιστορία τα κομμάτια που της έλειπαν.

Ο βρετανός ιστορικός Νόρμαν Ντέιβις αρχίζει από τη διαπίστωση πως πολύ συχνά παρατηρείται μια σύγχυση μεταξύ της ευρωπαϊκής Ιστορίας και της κληρονομιάς του «δυτικού πολιτισμού». Με άλλα λόγια, επικρατεί γενικώς η αντίληψη πως «Ευρώπη» είναι μόνο η «Δύση» ή καλύτερα, μόνο οι «μεγάλες χώρες» της Δυτικής Ευρώπης. Οπως σημειώνει ο ίδιος στην εισαγωγή του, «πολλές μελέτες για τον “δυτικό πολιτισμό” ουδόλως αναφέρονται στην Πορτογαλία, στην Ιρλανδία, στη Σκωτία ή στην Ουαλία, στη Σκανδιναβία, ούτε ακόμα στην Πολωνία ή στην Ουγγαρία και στη Βοημία, ούτε στο Βυζάντιο και στα Βαλκάνια, όπως επίσης δεν αναφέρονται στα κράτη της Βαλτικής, στη Λευκορωσία, στην Ουκρανία, στην Κριμαία ή στον Καύκασο». Για να καταλήξει στην πολύ εύστοχη παρατήρηση: «Μοιάζει σαν οι ιστορικοί της Ευρώπης να είναι σε θέση να συμπεριφέρονται όπως οι τυροκόμοι της Γκριγιέρ, οι οποίοι παρασκευάζουν το τυρί τους με όσες τρύπες θέλουν» (σ. 42).

Αυτές τις «τρύπες», λοιπόν, φιλοδοξεί να κλείσει η ιστορία που μας διηγείται ο Ντέιβις σπάζοντας τις γεωγραφικές μας προκαταλήψεις. Ενα από τα αξιολογότερα στοιχεία του βιβλίου είναι η κριτική που ασκεί ο Ντέιβις στο λεγόμενο σύνδρομο του «δυτικού πολιτισμού», το οποίο θεωρεί ως τη βασικότερη αιτία του αποκλεισμού της Ανατολικής Ευρώπης από την ευρωπαϊκή Ιστορία. Οπως είναι γνωστό, η αξιολογική διάκριση μεταξύ «Δύσης» και «Ανατολής» δημιουργεί την εντύπωση πως καθετί «δυτικό» είναι πολιτισμένο και καθετί πολιτισμένο είναι «δυτικό». Κατ΄ επέκταση, καθετί γενικώς «ανατολικό» θεωρείται υπανάπτυκτο, κατώτερο και στην καλύτερη περίπτωση, περιφερειακό. Αυτά έχουν μελετηθεί σε βάθος από τη λεγόμενη σχολή του «οριενταλισμού». Μόνο που τα πορίσματα του Ντέιβις δεν αφορούν τη στάση των Ευρωπαίων έναντι του Ισλάμ και του αραβικού κόσμου (θέμα με το οποίο καταπιάνονται οι σπουδές του οριενταλισμού), αλλά τη στάση των Δυτικοευρωπαίων έναντι των Ανατολικοευρωπαίων. Με λίγα λόγια, ο Ντέιβις μεταφέρει τη διάκριση μεταξύ «Ανατολής» και «Δύσης» από ένα εξω-ευρωπαϊκό σε ένα ενδοευρωπαϊκό πλαίσιο.

• Το συμμαχικό σχήμα

Η πρώτη έκδοση της Ιστορίας της Ευρώπης (Οξφόρδη, 1996) ξεσήκωσε θύελλα συζητήσεων στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Αιτία για όλα αυτά στάθηκε η αυστηρή κριτική που ασκεί ο βρετανός καθηγητής στο λεγόμενο «συμμαχικό σχήμα της Ιστορίας». Οι σύγχρονες αντιλήψεις που αφορούν την ευρωπαϊκή Ιστορία- υποστηρίζει ο καθηγητής- επηρεάστηκαν ιδιαιτέρως από τις εμπειρίες που κληροδότησαν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, και ειδικά η νίκη των «συμμαχικών δυνάμεων». Χάρη στους θριάμβους τους το 1918 και το 1945, αλλά και με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 1989, οι δυτικές δυνάμεις κατόρθωσαν να διαδώσουν τη δική τους ερμηνεία ως προς την ευρωπαϊκή και διεθνή Ιστορία. Ετσι, οι προτεραιότητες και οι παραδοχές που προέκυψαν από τη στάση των Συμμάχων μετά τη λήξη του πολέμου κατέληξαν να θεωρούνται κοινοί τόποι, μέσα από τους οποίους φιλτράρεται η κατανόησή μας τόσο του παρόντος όσο και του παρελθόντος.

Το κυριότερο πρόβλημα του «συμμαχικού σχήματος της Ιστορίας» είναι, για τον Ντέιβις, η αποκλειστική δαιμονοποίηση του ναζισμού/ φασισμού και η παράβλεψη των εγκλημάτων του κομμουνισμού. Το «συμμαχικό αφήγημα» αδυνατεί να παραδεχθεί πως ο «σύμμαχος Στάλιν» προέβη σε ίδιας- ίσως και σε μεγαλύτερης- έκτασης εγκλήματα όσο ο «εχθρός Χίτλερ». Αυτό δεν συμβαίνει μόνο με τους θύτες, αλλά και με τα θύματα. Σύμφωνα με τον βρετανό ιστορικό, το «συμμαχικό σχήμα της Ιστορίας» έχει εμφυσήσει την πεποίθηση πως το κατεξοχήν θύμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ένα: οι Εβραίοι. Οι Ανατολικοευρωπαίοι και όσοι άλλοι έπεσαν θύματα των κομμουνιστικών καθεστώτων δεν αναγνωρίζονται στην ουσία ως τέτοια. Οποιος υποστηρίζει μάλιστα το αντίθετο καταδικάζεται, ακόμα και σήμερα, ως «Δεξιός» ή «αντισημίτης».

Θα πρέπει να ξεκαθαριστεί πως ο Ντέιβις δεν γίνεται απολογητικός απέναντι στα ναζιστικά εγκλήματα. Οι θέσεις του είναι εντελώς διαφορετικές απ΄ όσους γερμανούς ρεβιζιονιστές ιστορικούς της δεκαετίας του 1980 υποστήριζαν την «αμυντική αναγκαιότητα» των εγκλημάτων του Χίτλερ και αμφισβητούσαν ακόμη και το ίδιο το Ολοκαύτωμα. Ο Ντέιβις, αρθρώνοντας έναν λόγο απαλλαγμένο από ψυχροπολεμικούς δογματισμούς, πιστεύει πως κομμουνισμός και ναζισμός πρέπει επιτέλους να μελετηθούν μαζί ως εκφάνσεις του ίδιου αποκρουστικού φαινομένου: του ολοκληρωτισμού.

• Φωτογραφικό άλμπουμ

Ο Νόρμαν Ντέιβις, εκτός από ιστορικός, είναι και εξαιρετικός παραμυθάς. Η «Ιστορία της Ευρώπης» (από την προϊστορική εποχή μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης) αποτελείται από δύο τόμους που αριθμούν συνολικά περίπου 1.500 σελίδες. Κι όμως παρά το μέγεθός του, το βιβλίο αυτό διαβάζεται ευχάριστα, σαν μυθιστόρημα. Η χρονολογική αφήγηση εμπλουτίζεται έξυπνα από περίπου 300 «κυψέλες», οι οποίες περιέχουν ποικίλα θέματα- από τη «Σφαγή του Κατίν» μέχρι το «Προφυλακτικό»- που εκτείνονται πέρα από τα χρονικά όρια του εκάστοτε κεφαλαίου και μπορούν να αναγνωστούν ανεξάρτητα από αυτά. Τα απότομα περάσματα από τη μακροϊστορία στη μικροϊστορία κάνουν το βιβλίο να μοιάζει με ένα φωτογραφικό άλμπουμ, όπου οι πανοραμικές εικόνες εναλλάσσονται με close-ups. Μια έκπληξη αναμένει τον αναγνώστη στο τέλος του βιβλίου όταν, σε μια έκτακτη μικροϊστορική στιγμή, ο ίδιος ο ιστορικός μπαίνει μέσα στην Ιστορία.

• Η Κωνσταντίνα Ζάνου είναι ιστορικός, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας.